فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 62 (زمستان 1382)

با توجه به اهمیت روزافزون نقش دانشها در بهبود وضع جوامع بشری و به منظور رشد و گسترش مرزهای دانش، بیش از یک دهه است که وزارت فرهنگ و آموزش عالی پیشین یا وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کنونی، اساسنامه نمونه انجمنهای علمی کشور را در پنج فصل و 26 ماده ابلاغ کرده و گویا کمیسیونی هم در وزارت مزبور برای رسیدگی به امور این انجمنها تشکیل داده است. به موجب اساسنامه پیشنهادی، انجمنهای علمی صرفا در زمینه های علمی، پژوهشی و تخصصی مربوط به حوزه خود فعالیت می کنند. این انجمنها که بنیادی غیرانتفاعی هستند از تاریخ ثبت دارای شخصیت حقوقی بوده و رییس هیات مدیره انجمن نماینده قانونی آن است...

برای بررسی و نقد هرکتاب، دو راه پیش پای پژوهشگر و نقاد وجود دارد. راه اول، بررسی و نقد درونی و راه دوم، بررسی و نقد بیرونی کتاب است که با مطالعه و غوررسی در احوال و افکار پدیده آورنده یا راویان آن، انجام می شود. در مؤلفاتی چون کتاب سلیم بن قیس که با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل و عرضه شده است، مطالعه و نقد خارجی کتاب یا بررسی احوال راوی آن، راهگشا و سودمند به نظر می رسد. براین پایه، نگارنده در این مقاله به بررسی و نقد احوال ابان بن ابی عیاش و تعیین وثاقت یا عدم وثاقت او به صفت “یک راوی حدیث“و به ویژه “یکتا راوی کتاب سلیم بن قیس“پرداخته و در آغاز نشان داده است که تنها راوی و حلقه اتصال کتاب به سلیم بن قیس، ابان بن ابی عیاش است سپس از رهگذر یک مطالعه رجال شناختی به این نتیجه دست یافته است که راوی موردنظر و روایاتش در خور اعتنا و اعتماد به نظر نمی رسد.

مسئولیت ناشی از سوء استفاده از حق، بخشی از مباحث به مسئولیتها را به خود اختصاص داده است. این بحث در قالب نظریه ها در نظامهای حقوقی و کشورهای مختلف مورد توجه قرار گرفته است. این نوع مسئولیت در حقوق ایران نیز شناسایی شده است. در حقوق اسلام، قواعدی وجود دار دکه مفاد آن با موضوع سوءاستفاده از حق قابل مقایسه است. قاعده لاضرر، از جمله قواعدی است که در این زمینه طرح گردیده است. اگرچه در بحث سوء استفاده از حق و منع اضرار به آیه های قرآن کمتر توجه شده، اما به نظر می رسد آیه های مختلف قرآن با مبانی گوناگونی مانند منع اضرار و اصل رعایت حسن نیت در اجرای حقوق و تعهدها، اصول شفافی را در موضوع سوء استفاده از حق ارایه می کند.

استدلال مستند به قرآن کریم در اسلام تاریخی بس شگفت دارد. قران کلام خداوند است که به پیامبرش محمدبن عبدالله(ص) وحی شده است. بدان هدف که آن را در جزیره العرب میان مردم بگستراند. قرآن کریم در گوهر و روش خود می طلبد که پیامبر (ص) نخستین و یگانه مرجع در تبلیغ و تعلیم این کتاب باشد. از همین جاست که رویکرد عقلانی دیرینی در گشودن نمادهای قرآن کریم و قرینه های تاریخی آن شکل رفته است. طبیعی است گروهی که دست به کار برپایی نظام خویش برپایه خواست خداوند می شود نمی تواند ساده نگرانه و ساده انگارانه به قرآن بپردازد، زیرا اثرگذاری متن مقدس آسمانی در این که سرچشمه بنیادین در تعیین روش های زیستن است در مقایسه با درونمایه های سیاسی اجتماعی جوامع اسلامی در دوره های گوناگون خویش از اهمیت و حساسیت فراوانتری برخوردار است. مهمتر از آن این که اگر مشروعیت یک نظام براسلام مبتنی باشد، لازم خواهد بود سامانه ها و ساز و کارهایی برای تاثیرگذاری متن در شکل دادن به برنامه ها و اصول این نظام فراهم شود به گونه ای که بتواند همه ابعاد زندگی انسان را پوشش دهد. درست همین جاست که عقل و وحی هر دو نیازمند آنند که به هدف به دست دادن راه حلهایی بنیادین و برای دشواری های روزانه در زمینه نظام کلی اجتماع با یکدیگر همسویی و همگامی داشته باشند. عالمان مسلمان در طول تاریخ اجتماعی و سیاسی خود و در برخورد با وحی یا همان قرآن کریم اصول وحیانی تفسیر و تاویل را بنیاد نهاده اند تا به راه هایی دست یابند که می تواند نسبت به این حقیقت اطمینان و اعتماد بیافریند که خداوند جل و علا هدایتگر مطلق جامعه بشری است. اما در این مرحله، مسلمانان در چارچوب تلاش برای ایجاد نظامی آرمانی در زمین، از بیم این که مبادا طرحهایی فراروی گذارند که احتمالا در آنچه مستقیما به وحی مربوط می شود با بدعتگذاری درآمیزد، امکانات عقلی خویش را محدود به کار گرفتند. این تردید در رویارویی با تهدیدهایی که با بازنگری در چگونگی برداشت از متن همراه است بدان نیز انجامیده است که با عرف به هم انباشته موروث از عالمان مسلمان نسلهای بسیار پیشین به مانند خود وحی برخورد شود. پدیده ای که به محروم کردن خود از نزدیک شدنی دوباره به قرآن کریم از رهگذر تجربه معاصر عالمان از زندگی که در بستر زمان و مکان در دگرگونی است انجامیده است.

زیارت پیشوایان معصوم (ع) آدابی دارد. از جمله ان اداب، خواندن زیارتنامه ها و اذکار مخصوصی است که از ائمه(ع) به دست ما رسیده است. عالمان امامی این زیارتنامه ها و اذکار را در مطاوی کتابهای حدیث یا در مؤلفاتی مستقل ثبت کرده اند. در میان زیارتنامه های ماثور، زیارتهایی هست که با عنوان “زیارات جامعه“شناخته می شود. از میان زیارتهای جامعه، دو زیارت جامعه کبیره و جامعه صغیره از شهرتی ویژه برخوردار است. نگارنده در این مقاله پس از توصیف زیارتهای جامعه، با مراجعه به کتب اهل فن مقدار اعتبار و وضعف و قوت این دو زیارت را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که با صرف نظر از صحت مضامین این دو زیارت، سند زیارت جامعه صغیره از زیارت جامعه کبیره از قوت و استحکامی بیشتر برخوردار است.

یکی از مباحث مهم در تاریخ قرآن، مساله نظم آیه های قرآنی و کیفیت ترتیب آنهاست. این موضوع از همان سده نخستین تاریخ اسلام، همواره مورد بحث و برری مفسران و دانشمندان علوم قرآنی بوده است. شمار بسیاری از این قرآن پژوهان به توقیفی بودن نظم آیه های قرآن معتقد شدند و برخی دیگر عقیده اجتهای بودن را پذیرفتند. در این بین، گروه اندکی قائل به تفصیل شده، رای سومی را برگزیدند. آنچه در مجال کنونی مورد پژوهش و ارزیابی است، بحث و بررسی دیدگاه مرحوم طباطبایی در این زمینه و نقد و بررسی آن است.

در این مقاله اوصاف و خصال انسان آرمانی و نمونه هندوییزم با توجه به مبانی انسان شناختی و جهان شناختی این مکتب، تحت عناوین ذیل، مورد بررسی قرار گرفته است: 1. جایگاه انسان آرمانی در تعالیم هندو 11. اصول چهارگانه هندو 21. اهداف چهارگانه هندو 31. طرق چهارگانه رستگاری هندو 41. مراحل چهارگانه زندگی هندو 2. انسان آرمانی از منظر مکاتب مختلف هندو 12. انسان آرمانی از دیدگاه مکتب یوگا (Yoga Darsana)، مظهر “یوگا مارگه“یا “طریق ریاضت“22. انسان آرمانی از دیدگاه مکتب ودانته (Vedanta Darsana)، مظهر “جنانه مارگه“یا “طریق علم“32. انسان آرمانی از دیدگاه مکتب بکتی (Bhakti)، مظهر “بکتی مارگه“یا “طریق عشق“لازم به یادآوری است، از میان مکاتب فرعی سه گانه مکتب “ودانته“، بیشتر نظر به “ادوایته ودانته“(Advaita Vedanta) به عنوان مهمترین آنها بوده است.