فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 64 (تابستان 1383)

هر کدام از نظام های حقوقی، مسئولیت پزشک را از بعدی بررسی کرده و به راهی رفته اند؛ برخی آن را از بعد قراردادی بررسی می کنند و برخی دیگر، مسئولیت پزشک را قهری و تعهد پزشک به درمان را ناشی از حکم قانون و اخلاق می دانند.
با این همه باید دید که در حقوق اسلامی، مسئولیت پزشک از کدام بعد قابل دسترسی است؛ آیا مسئولیت پزشک قراردادی است یا این که پزشک به حکم شرع موظف است بیمار را درمان کند و چنانچه در اثر درمان، خسارتی به بار آید به حکم شرع باید آن را جبران سازد و آیا اساسا فقی هان به طرح و ارائه این گونه مباحث پرداخته اند و یا می توان چنین مباحثی را با دیدگاه های آنان منطبق ساخت؟
گرچه بررسی مسئولیت و به ویژه مسئولیت پزشک از بعد قراردادی یا قهری در نظام حقوقی اسلام پیشینه ای ندارد، می توان با استفاده از آراء پراکنده صاحبنظران این رشته به نوعی، نظام حقوقی اسلام را با نظامهای حقوقی مدرن در این موضوع هماهنگ ساخت.

عرف یکی از مقوله هایی است که برای انطباق پاره ای از احکام فقهی با مقتضیات زمان و مکان سخت به کار می آید. در مقاله حاضر، پس از ارائه تعاریف لغوی و اصطلاحی عرف از ارکان و عنصر معنوی عرف سخن رفته است. سپس، مفهوم عرف از دیدگاه فقها مورد بررسی قرار گرفته است. در تفاسیر قرآن هم به تناسب بحث از آیات مرتبط با عرف، به مفهوم عرف از دیدگاه مفسران شیعه و سنی توجه شده است. در بخش دیگر هم به ارتباط میان عرف و شیوه عقلا عنایت شده و از حجیت عرف در فقه اهل سنت و امکان مقبولیت آن در فقه شیعه سخن رفته است.

اکراه در لغت و در اصطلاح وادار کردن کسی بر کاری، از روی اجبار است. با وجود هفت شرط، اکراه محقق می شود. در اکراه بر محرمات، ملاک، عجز از تخلص از تهدید مکره و دفع ضرر است و مجرد ادعای اکراه از مجرم پذیرفته می شود ولی در معاملات فقط با عدم رضایت، اکراه صادق است و ملاک در رفع حکم وضعی نیز عدم رعایت است و صرف ادعای اکراه پذیرفته نیست. اکراه به دو قسم تقسیم می شود: اکراه به حق و اکراه به ناحق. اکراه به حق جایز است و اکراه به ناحق حرام است. حکم تکلیفی مکره این است که انجام حرام و ترک واجب به استثنای قتل نفس بر او جایز است و حکم وضعی آن این است که قصاص، حد، ضمان و... از مکره برداشته می شود. مدرک قاعده آیه 106 از سوره نحل، آیات مدرک قاعده اضطرار، سنت، اجماع و عقل است.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، جریان اسلام گرایان و فقهاء شیعه ضرورتا می بایست به موضع گیری در خصوص مسائل مختلف بپردازند و به صورت شفاف و موردی دیدگاه های فقهی را برای طراحی سیاستها و برنامه ها و اداره کشور مطرح سازند و در این راستا می بایست در موضع گیری های خود از یک سو، به مبانی فقهی خود وفادار بمانند و از سوی دیگر پیشرفت و توسعه کشور را تعقیب کنند و در واقع الگوی بدیلی از نوسازی که بتواند دستاوردهای عقلانی جهان مدرن را در جامعه ای اسلامی تحقق بخشد ارائه نمایند. در نتیجه، آنان در سالهای بعد از انقلاب با سؤالات و چالش های جدی ذهنی و عینی در حوزه های مختلف مواجه شدند که مجموعه این عوامل ذهنی وعوامل تاثیرات مهمی در فقه سیاسی شیعه بر جای گذارد.
در این مقاله تلاش گردیده است تا به این سؤالات پاسخ داده شود که: به قدرت رسیدن اسلام شیعی در ایران چه تاثیری بر فقه سیاسی شیعه بر جای گذارده است؟و این تاثیرگذاری در چه حوزه هایی اتفاق افتاده است؟ که در پاسخ به این سؤالات با روشی تاریخی تحلیلی، ضمن اشاره به ابعاد تعامل فقهاء شیعی در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بعد از انقلاب و بررسی چالش های فقهی مهم فراروی آنها در حوزه های مختلف، تاثیر و پیامدهای این چالشها بر فقه سیاسی شیعه مورد بحث قرار گرفته است.

موضوع حق التالیف و حق ابتکار از پدیده های نوظهور می باشد که در محافل حقوقی جهان اخیرا مطرح شده است و دولتها هم در تنظیم مقررات پایدار برای تعیین روابط میان تولیدکنندگان و مصرف کنندگان آفریده های فکری و کالاهای فرهنگی با چالشهایی روبرویند.
خوشبختانه اسلام از همان آغاز با ارائه راهکارهای اجرائی منطقی و عادلانه، این مشکل را حل کرده است. در این نوشتار با نگاهی به پیشینه و سیر تاریخی حق تالیف در کشورهای غربی و ایران و فرهنگ اسلامی، ضمن تبیین شرائط علمی بررسی فقهی مسائل روز، کوشش شده تا دیدگاه مثبت و منفی حقوقدانان و فقی هان مسلمان، اعم از شیعه و سنی درباره موضوع حق تالیف مطرح گردد.
نگارنده پس از نقل و نقد آراء و ادله موافقان و مخالفان، سرانجام با نظر به فتاوی فقی هان و آراء صاحبنظران معاصر به ویژه امام خمینی (ره) به این نتیجه دست یافت که حق تالیف متعارف از اعیان خارجی و مادی نیست، و نیز حق اختصاص مال و ملک بودن آن از دیدگاه اکثریت فقی هان مشکوک می باشد و جواز خرید و فروش آن به ناشران در قالب بیع شرعی مشکل و محل تامل است؛ ولی واگذاری و انتقال حقوق مادی و معنوی کالاهای فرهنگی نظیر: کتاب، نوار، لوح فشرده (CD) و نرم افزارهای کامپیوتری در قالب مصالحه شرعی و توافقی بلامانع است.
به تصریح برخی فقی هان معاصر از جمله امام خمینی (ره) راه حل این مشکل را باید در شرط ضمن عقد لازم قراردادن حق انحصار طبع و نشر برای ناشر و مؤلف، در هنگام واگذاری این گونه کالاهای فرهنگی جستجو نمود.

فقه وحقوق دو دانش همگن و هر دو از دانش های رفتاری و دستوریند و در بسیاری از نقاط مانند بخش هایی از اهداف، مسایل، متدولوژی، منابع و... تقارب و تجانس دارند.
با این همه، تمایزهای آن دو نیز کم نیست. فقه، ساحتی آسمانی و حقوق، آستانی زمینی دارد. فقه، نیکبختی عاجل و آجل را طلب می کند و حقوق به کامیابی عاجل بسنده می کند. فقه، بر متون و نصوص دینی تکیه می کند و حجیت را در استناد به خداوند ویژه می سازد و حقوق بر قانون و عرف پای می فشرد.
در گذشته، این دو یار قدیمی، داد و ستد بسیار داشته اند که در تکامل و بالندگی شان اثر آفرین بوده است. اما امروزه که سایه حقوق و شاخه های انبوه آن در جای جای زندگی ما گسترانیده شده و فقه اسلامی را به چالش جدی کشیده چه باید کرد؟ آیا باید فقه در مواجهه با حقوق به محاق رود؟ یا حقوق وضعی در هماوردی با فقه رنگ بازد؟ یا می توان فقه اسلامی را لااقل در بخش های مهمی از آن نظام مند ساخت؟ نوشته حاضر مبادی و پیش انگاره های این مبحث را بررسی می کند تا مجال برای پژوهش های پسین فراهم آید.

تعیین جهت قبله از ابتدای ظهور اسلام، در بین مسلمانان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. در این مقاله ضمن بررسی اجمالی کوششهای گذشتگان، روش جدید و نسبتا دقیقی ارائه شده است، که ابزار آن یعنی خورشید به راحتی در دسترس همگان است. با داشتن یک جدول، به راحتی می توان دانست که در هر روز از سال در هر محل معین، خورشید در چه ساعتی از روز دقیقا در راستای قبله قرار می گیرد، به طوری که امتداد سایه یک شاخص، راستای قبله را نشان می دهد. بدین منظور یک برنامه کامپیوتری تهیه شده است که ورودی آن تنها، طول و عرض جغرافیایی و تاریخ (سال و ماه و روز) و خروجیش ساعت انطباق خورشید با راستای قبله است. این برنامه در سه مرحله کار می کند: 1 تعیین دقیق جهت قبله با در نظر گرفتن طول و عرض جغرافیایی محل؛ 2 تعیین بعد و میل خورشید در روز مورد نظر؛ 3 به دست آوردن ساعت انطباق سمت خورشید با جهت قبله.
در این مقاله بیشتر به جنبه آموزشی مساله تاکید شده است و لذا برخی مفاهیم با تفصیل بیشتری مطرح می گردد.