فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 70 (زمستان 1384)

در این مقاله تاثیر آرا فلسفی صدرا در مورد «وجود» بر فهم او از آیات قرآن مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. به این منظور کلیه کتب تفسیری و فلسفی صدرا مطالعه و مواردی که او تحت تاثیر آرا مذکور از آیات قرآن معانیی غیر از معانی ظاهری برداشت کرده، جمع آوری شده است. سپس با توجه به سایر آیات، روایات، معنای ظاهری، شان نزول و سیاق آیات مورد بحث و قرائن موجود در آن ها و با توجه به خصوصیاتی که برای موضوع مذکور در فلسفه ذکر شده است و همچنین نظر به استحاله لوازم عقلی برخی از تفاسیر صدرا، صحت و سقم برداشت های مذکور معلوم شده و این نتیجه به دست آمده که از 7 تفسیری که صدرا تحت تاثیر آرا مذکور ارایه داده است، تنها دو مورد را می توان تایید کرد.

حدیث «اکثر اهل الجنه البله» حدیثی مشهور است که همواره بر زبان مسلمانان به ویژه عارفان و متصوفان جاری بوده و هست. در این مقاله در آغاز، با جست و جو در منابع شیعه و اهل سنت مسیر نقل این حدیث در منابع فریقین پیگیری و نشان داده شده است. آنگاه با به کار بستن قواعد و معیارهای حدیث شناختی و واکاوی قرینه های موجود، سند و راویان حدیث مزبور به محک نقد کشیده و در نتیجه نشان داده شده است که هیچ یک از طرق این حدیث خالی از ضعف نیست. سپس با توجه به نظر شارحان و محدثان، متن حدیث نقد و تحلیل شده و با فرض صدور حدیث از سرچشمه علم نبوی (ص) سعی شده معانی درست آن به دست داده شود. در همین بخش از پژوهش به دیدگاه عارفان هم که این حدیث را با مبانی ذوقی خود بسی موافق یافته اند اشارت رفته است.

چنانکه از عنوان مقاله حاضر پیداست، مولف درصدد است که پیوند تفسیر قرآن با سیر تطور و پیشرفت علم بلاغت در زبان عربی را آشکار کند. وی بدین منظور پس از بیان توضیحاتی کلی درباب خاستگاه دانش بلاغت و بدیع در ادب عربی و اروپایی، به تطبیق نظریه خود در موردی خاص یعنی صنعت «لف و نشر» می پردازد. به نظر مولف صنایع بدیعی - و از جمله لف و نشر - هرچند خاستگاهی غیردینی داشته اند، اما توسعه و تکامل خود را در تمام مراحل وامدار دقت ها، نکته سنجی ها و دلمشغولی های مفسران در فهم معانی آیات قرآنی بوده اند. وی در بحث از سیر تحول صنعت لف و نشر، می کوشد تا نشان دهد این صنعت تا چه حد با صورت بلاغی دیگری به نام «تفسیر» آمیخته شده است. «تفسیر» را - که در اصل صنعتی ادبی و غیردینی بود - برخی از ادیبان اسلامی چون زمخشری در تفاسیر قرآنی خود با پاره ای از آیات قرآن پیوند زدند و گاه نام دیگری با عنوان لف بر آن اطلاق کردند. اما دانشمندان بلاغی متاخر چون قزوینی و تفتازانی که همگی از اصحاب مدرسه سکاکی شمرده می شوند، اصطلاح لف و نشر را صریح تر به کار بردند و در ذکر اقسام، شقوق، تعاریف و ایراد شواهد شعری و غیر قرآنی برای آن سنگ تمام گذاشتند.

شیعه در التزام به مکتب اهل بیت (ع) و پیروی از آن از استدلال به کتاب، سنت و عقل بهره وافری جسته است. از جمله آیاتی که شیعه درباره امامت بلافصل حضرت امیرالمومنین (ع) به آن استدلال کرده آیه ولایت است. استدلال شیعه به این آیه بر مقدماتی استوار می باشد، یکی از آن مقدمات نزول آیه یاد شده درباره آن حضرت است.
باید توجه داشت که شان نزول بعضی از آیات، تاثیر مهمی در فهم آنها دارد به گونه ای که بدون توجه به شان نزول، مقصود از آیه حاصل نخواهد شد. از طرفی، مخالفان اندیشه شیعه درباره شان نزول آیه یاد شده شبهاتی ایراد کرده اند. از جمله، گفته اند که آن راویانی که نزول آیه یاد شده را درباره امام علی (ع) نقل کرده اند. همه شیعه می باشند و روایت آنان اعتبار ندارد!
این مقاله درصدد است با بررسی منابع حدیثی و رجالی اهل سنت ملاک پذیرش روایت را به دست آورد و این که آیا شیعه بودن راوی مضر به وثاقت اوست یا نه و این که راویان نزول آیه یاد شده کیستند؟ بنابراین، روش تحقیق، روش توصیفی، تحلیلی خواهد بود و بر اساس منابع متقن اهل سنت استوار می باشد. بر اساس بررسی های انجام شده در منابع اهل سنت نه ملاک پذیرش روایت سنی بودن است و نه شیعه بودن مضر به وثاقت راوی است. گذشته از آن، روایان حدیث نزول آیه یاد شده درباره امام علی (ع) چندین نفر از صحابه اند که بر اساس مبنای مشهور اهل سنت همه عادلند و باید حدیث آنان را پذیرفت.

علم تناسب لفظی آیات، یکی از زمینه های بررسی قرآن است که نقش بسزایی در فهم آن دارد. این بحث از دیرباز و با عناوین مختلف مطرح شده است و موافقان و مخالفان درباره آن به جدل پرداخته اند. تناسب را می توان در ارتباط میان اجزای یک آیه، پیوند آیات با یکدیگر و نیز پیوستگی سوره ها با یکدیگر جستجو کرد. تناسب آیات سوره «جمعه» نمونه ای بارز از مساله مذکور است که در این مقاله مورد تاکید قرار می گیرد.

انبیا جایگاه ویژه ای در تاریخ و عقاید دینهای ابراهیمی دارند. در متون دینی یهودیت و مسیحیت مدام به انبیا اشارت می رود. در قرآن مجید نیز گاه به صورت کلی از انبیا بنی اسرائیل سخن رفته و گاه به برخی از آنان با ذکر نامشان اشاره شده است. مقبره چهار تن از انبیا بنی اسرائیل در ایران وجود دارد که محل مقدس بحث و بررسی درباره این چهار نبی و جایگاه دینشان و ارایه اطلاعاتی در زمینه وضع جغرافیایی و پیشینه تاریخی مزار آنان است.