فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 72 (تابستان 1385)

یکی از مسایل رجالی که از دیر باز توجه رجال شناسان را به خود جلب کرده، مساله وجود یا عدم شخصی به نام «سلیم بن قیس هلالی» است، شخصی که یکی از کهن ترین کتاب های روایی شیعه منسوب به اوست و شهرت او نیز تا حد زیادی معلول همین انتساب است. رجال شناسان و صاحب نظران، درباره این مساله دو دیدگاه مختلف داشته اند: دیدگاهی که سلیم بن قیس هلالی را نه تنها شخصیتی واقعی، که شخصیتی بسیار برجسته و قابل توجه دانسته و با اوصافی مانند «جلیل القدر»، «من اولیا امیرالمومنین (ع)» و... از او یاد کرده است. و دیدگاه دیگری که سلیم بن قیس هلالی را نامی بی مسما، ساختگی و موهوم شمرده که اساسا هیچ گاه وجود واقعی نداشته و یا نامی مستعار پنداشته است که شیعیان کوفه از رهگذر تقیه به کار برده اند.
به نظر نگارندگان این مقاله، هر کدام از دو دیدگاه فوق قابل نقد است. شاید بتوان دیدگاه سومی را مطرح کرد که به واقعیت نزدیک تر باشد. سلیم بن قیس هلالی نه یک شخصیت تاریخی برجسته بوده است و نه یک شخصیت خیالی و ساختگی، بلکه یک شخصیت صرفا روایی بوده است که باید در بستر مناسب خود مورد مطالعه قرار گیرد. بستر مناسب برای مطالعه یک شخصیت روایی - بر خلاف آنچه برخی تصور کرده اند - منابع تاریخی نیست، بلکه منابع رجالی و حدیثی است. تحقیق و جست و جو در این منابع نیز به روشنی نشان می دهد که سلیم بن قیس هلالی به عنوان یک راوی مسلم و نویسنده احتمالی کتاب منسوب به او واقعیت داشته است.

رسیدن به مفاهیم بلند قرآن، تامل در ماقبل و مابعد آیه و توجه به روند کلی کلام یعنی سیاق را می طلبد. معنا کردن آیه بدون توجه به سیاق و جهت گیری کلی آیات جز لغزش و انحراف و دور شدن از معنای واقعی آیات نتیجه دیگری ندارد.
با توجه به اهمیت موضوع، نگارنده با بیان معنای سیاق و توضیح جایگاهش در تفسیر، نقش آن در کشف معانی کلمات و آیات قرآن، پذیرش و رد روایات تفسیری، روایات اسباب النزول، تعیین مرجع ضمیر و نقد و بررسی آرای مفسران، از دیدگاه مفسر المیزان پرداخته است.
علامه طباطبایی شرط بهره گیری از سیاق را منوط به تحقق ارتباط صدوری آیات و پیوستگی آن ها در معنا می داند. شکی نیست که این بهره گیری زمانی برقرار است که قبلا اعجاز لفظی قرآن و توقیفی بودن ترتیب آن ها به ثبوت رسیده باشد. اما چگونه دلالت سیاق و عدم توقیفی بودن ترتیب آیات که هر دو مورد قبول مولف المیزان است با هم سازگاری دارد؟ این نیز مساله ای است که به عنوان نتیجه جنبی این نگارش مورد تحلیل قرار گرفته است.

.یکی از مبانی مهم حدیث شناسی، شناخت شرایط و اسباب صدور حدیث است. فهم درست روایات احرف سبعه (نزول قرآن بر اساس هفت حرف) نیز پیرو همین قاعده است. بر اساس زمینه های صدور، از آن جا که قرآن آموزان از جهات گوناگونی به ویژه از دو جنبه زبان و روان با یکدیگر متفاوتند و اهداف و روش های آموزش قرآن بر پایه دو اصل شفاهی و زایایی زبان آن، و روان شناختی بودن فرآیند یادگیری آن، شکل گرفته اند، این روایات، خواهان تبیین و اجرای اصل «آسان سازی» آموزش قرآن به عنوان آموزش یک زبان و گسترش حوزه قرائت قرآن (- تصریف کلمات، آیات و سوره ها) مبنای تثبیت و حفظ ساختار منظم و قرائت واحد آن می باشند تا فرآیند یادگیری «زبان قرآن» تسهیل گردد. از این رو، این روایات بیان گر نزول قرآن بر هفت قرائت مختلف، یا تعیین هفت لهجه و گویش عربی، یا تقسیم قرآن بر هفت موضوع و مانند آن، نیستند.

این نوشتار، تحقیقی است درباره نسخ خطی قرآن های ایرانی سده های اول تا ششم هجری (هفتم تا دوازدهم میلادی) در موزه رضا عباسی. در این مجال سعی شده است با توجه به سیر تطور تاریخی و هنری خطوط اسلامی، به خاستگاه های اولیه، نقش سلسله های ایرانی و حامیان درباری، حضور خوشنویسان ایرانی و نقش مکمل آنان، سیر تکامل زیبایی شناختی این هنر در ایران و... پی برد. با مطالعه قرآن های دست نویس که در موزه ها، کتابخانه ها و مجموعه های خصوصی و... نگهداری می شود، شاید بتوان به اسرار و نکات فراموش شده ای پی برد که روشنگر راه پژوهشگران و اندیشمندان این هنر شود و از این راه بسیاری از نسخ قرآنی از شناسنامه ای کامل تر، دقیق تر و علمی تر نسبت به گذشته برخوردار گردد.

روزی در درس (فن ترجمه) برخی از دانشجویان از ترجمه آیه 6 از سوره مائده: «فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق و امسحوا برءوسکم و ارجلکم الی الکعبین» سوال کردند و این که چرا با وجود آیاتی بدین صراحت، مسلمانان در گرفتن وضو تا این اندازه اختلاف نظر دارند. این سوال زمینه نگارش مقاله حاضر را فراهم کرد که نتایج زیر حاصل این تحقیق است:اعراب «ارجلکم» از دیدگاه نحوی با استدلال به نقد کشیده شده و ممتنع بودن عطف «ارجلکم» بر «وجوهکم» با ادله فراوان از قرآن و ادب عربی به اثبات رسیده است. همچنین، نگاه تازه ای به «الی المرافق» در آیات بالا شده است.
دو واژه «اغسلوا» و «امسحوا» از زوایای محتلف بررسی شده و نظر کسانی که دو واژه را مترادف می دانند رد شده است. علاوه بر آن، اثبات شده که شستن پاها به جای مسح به دلایل متعدد با سیاق قرآن در تضاد است و تنها تعصب، موجب خطا در فهم آیات شده است. ضمن این که انتساب مسح کفش ها به جای پاها به پیامبر - صلی اله علیه وآله و سلم - با استدلال رد شده است.
قواعد نحوی به هیچ عنوان شستن را به جای مسح تایید نمی کند. بنابراین انتساب شستن پاها به پیامبر - صلی اله علیه و آله و سلم - و این که جبرئیل مسح را نازل کرده ولی سنت آن حضرت شستن پاها بوده، کاملا بی اساس است. در این مقاله با ادعای کسانی هم که عقیده دارند شستن پاها از مسح به نظافت نزدیک تر است با استدلال پاسخ داده شده است. در خاتمه نیز تاریخچه مختصری از آغاز اختلاف در وضو بیان شده است.

میراث حدیثی شیعه بر یک سلسله اخباری است که به ظاهر، تفاوت و دوگانگی آدمیان در آفرینش را تداعی می کند و از پیوند ایمان و کفر، با طینت و ساختار تکوینی آدمیان سخن می گوید.
از دیرباز محدثان و محققان این گونه را از جنبه های سندی یا متنی نقد کرده اند. برخی در صدور این اخبار خدشه وارد آورده گروهی مفاد آن ها را بر تقیه حمل کرده و شماری هم مفاد آنها را با متون قرآنی و حدیثی سازگار دیده و درصدد ارایه شرح و تفسیری معقول از آن ها، برآمده اند.
مولی صالح مازندرانی، فیض کاشانی، آقا جمال خوانساری، سید عبدالله شبر و علامه طباطبایی (رحمه اله علیهم) از طیف سوم به حساب می آیند.
نویسنده کوشیده است با نگرشی جامع گرایانه دیدگاه ها را نه تفصیل، بلکه فقط به اشاره مورد بلکه فقط به اشاره مورد بررسی و احیانا نقد قرار دهد تا مشخص شود احیانا نقد قرار دهد تا مشخص شود احادیث طینت از معنایی سازگار با قرآن و با سایر روایات برخوردار است. اگر چه مقاله هنوز با حل همه چالش های محتوایی، فاصله زیادی دارد، اما به تصور نویسنده این موضوع سامانه ای جدیدتر یافته است تا ذهن مخاطبان را به تامل بیشتر و کاوش عمیقتر، وا دارد.

استحکام سیاسی و ثبات اجتماعی در اسپانیای اسلامی، که از گروه های دینی، فرهنگی و قومی مختلفی تشکیل می شد، مستلزم آن بود که دولتمردان با سه گروه بزرگ مسلمان آن جا یعنی اعراب، بربرها و مولدان، حسن تعامل داشته باشند. اما از آن جا که حاکمان اندلس غالبا از سیاست جناحی پیروی می کردند، این جامعه همواره با تنش های سیاسی و ناسازگاری های اجتماعی مواجه بود.
در مقاله حاضر که به مولدان پرداخته شده، نقش آنان در این ناآرامی ها بررسی گردیده و بیان شده که این گروه در جهت مقابله با سیاست های تبعیض آمیز اعراب حاکم بر اندلس، دو گانه واکنش نشان دادند: نخست به اقدامات سیاسی - نظامی روی آوردند و از این رهگذر جایگاه خویش را در جامعه ارتقا بخشیدند و در مرحله بعد از فعالیت های فکری و تبلیغی سود جستند.