فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 76 (تابستان 1386)

مفهوم کارآمدی و کارایی از مفاهیم مهم و جدید در عرصه های علومی مانند سیاست، مدیریت و اقتصاد می باشد. در این نوشتار تلاش شده است که این مفهوم درروایات نهج البلاغه و کلام امام علی(ع) موردبررسی قرار گیرد؛ لذا پرسش اصلی این پژوهش در این باره است و فرضیه بدین صورت طرح گردیده است: مفاهیم با اهمیت کارآمدی و کارایی به رغم تازه و عصری بودن آن، هم به طور اخص و هم به طور اعم و به مضمون در نهج البلاغه مورد اشاره امام علی (ع) قرار گرفته است. برای اثبات این مدعا ابتدا، مدیریت و شاخصه های آن از منظر امام بررسی می شود و سپس سعی می گردد مفهوم و واژه کارآمدی وکارایی در نهج البلاغه جست وجو شود، آن گاه با توجه به این که بسیاری از اندیشوران معاصر همچون «لیپست» کارایی و کارآمدی را عملکرد حقیقی و واقعی حکومت یا برآورده شدن کار ویژه های اساسی حکومت توسط نظام تعریف کرده اند، کار ویژه های اساسی حکومت و نحوه ایفای بهینه آنها در نهج البلاغه تبیین می شود. در بخش آخر، شاخصه ها و راهکارهای تحقق کارآمدی از دید امام تشریح می گردد و در نهایت، با ارائه مستندات لازم، فرضیه و مدعای تحقیق اثبات می شود.

مروری بر نهج البلاغه، با بهره گیری از دانش ارتباطات و مفاهیم آن و با توجه به این که اسلام بطور ذاتی یک مقوله ارتباطی است بیانگر این امر است که بخش هایی از خطبه ها و نامه های حضرت علی(ع) حاوی آموزه های ارزشمندی در خصوص مباحث و موضوع های ارتباطی می باشد. در این نوشته سعی شده است برخی از این مباحث و آموزه ها، مانند: علل بعثت پیامبران الهی و ماموریت تبلیغی آنان، قرآن، رسانه ای الهی و ویژگی های آن؛ شیوه مطلوب گردش اطلاعات بین حکومت و مردم؛ شایعه در خدمت جنگ روانی امویان علیه امام علی (ع)، خبر دادن امام علی(ع) از برخی حوادث و گرفتاری های فراروی جوامع اسلامی بررسی شود.

موضوع تاویل از دیرباز مطمح نظر اندیشمندان اعم ازمتکلمان، اهل حدیث و به ویژه مفسران بوده است. قرآن کریم خود به تاویل پذیری برخی آیات تصریح نموده و اعمال تاویل را کلید فهم مقصود و مراد کلام الهی دانسته است. این رهنمون موجب گشته تا گروهی از مفسران – و از جمله محمد طاهر بن عاشور صاحب تفسیر التحریر و التنویر - برآن شوند با بهره گیری از مفتاح تاویل، مفاد بعضی از آیات و مفاهیم قرآنی را تبیین و ابهام زدایی کنند.
در این تحقیق، کوشش شده است تا ابتدا مفهوم «تاویل» از منظر «ابن عاشور» بیان گردد و سپس چگونگی رویکرد تاویل گرایانه وی نسبت به برخی ازآیات و اصطلاحات متشابه، درمعرض فهم و قضاوت خواننده قرار گیرد.

یکی از روش های تفسیری، تفسیر عرفانی است و عرفای اسلامی با توجه به نکاتی که در برخی روایات، در این زمینه وجود داشته، سعی کرده اند با ذوق عرفانی خود، اشارات و لطایفی را، از وراء معانی ظاهری و تحت اللفظی قرآن کریم، استخراج کرده و بیان نمایند. قشیری در لطایف الاشارات فی حقایق العبارات دست به چنین کاری زده است. در اینجا ضمن معرفی اجمالی مفسر و روش وی در تفسیر، نکات مهم مطرح شده در آن را بیان می کنیم و در پایان آن را با دو تفسیر قبل و بعد از آن مقایسه اجمالی خواهیم نمود.

سیاق مفهومی کلی، جامع، مانع و اساسی در ساختار کلام و تفسیر آن است. شرایط یا مقامها یکی از عوامل مهم و مؤثر در تکوین آن به شمار می رود. هدف این نوشته، بررسی چگونگی تاثیرگذاری شرایط و مقامهای خارج از کلام در تکوین سیاق و کلام با روش تحلیل کاربردهای دانشمندان به ویژه مفسران است. نتایج به دست آمده نشان می دهد: همچنان که مقامات داخل کلام در استیفای مقاصد متکلم نقش اساسی دارند، مقامات خارج کلام یعنی شرایط زمان، مکان، مخاطب و حوادث، نقش عمده در کیفیت تکوین سیاق ایفا می کنند. این مباحث در تفسیر با عناوین مکی و مدنی بودن آیه ها و سوره ها، اسباب نزول و خطاب شناخته شده اند.

حدیث یکی از منابع مهم دین شناسی و مورد پذیرش همه فرقه های اسلامی است. آنچه امروز به نام حدیث در اختیار مسلمانان قرار دارد، همه آنها گفتار معصومان نیست، بلکه بخشی از آن، احادیث جعلی و برساخته ای است که مسلمانان ساده لوح و دشمنان آگاه در راهیابی آن به منابع حدیثی نقش داشته اند.البته جاعلان حدیث انگیزه های متفاوتی داشته اند. که یکی از آنها حذف رقیب سیاسی از جامعه اسلامی بوده است. بر این اساس، مقاله حاضر درصدد بررسی روایاتی است که درباره مطلاق بودن یعنی ازدواجها و طلاقهای مکرر امام حسن (ع) جعل شده است.

نخستین گامها در زمینه مطالعات اسلامی در غرب در سده های میانه از اسپانیا برداشته شد. این گونه فعالیتها درعصر رنسانس قریبا دچار رکود شد؛ اما بار دیگر از سده 18 محققان اسپانیایی به موضوعات اسلامی عنایت خاصی کردند. با این تفاوت که در این دوره به چنین مطالعاتی غالبا با انگیزه های غیردینی و با هدف بازسازی تاریخ سده های میانه اسپانیا پرداخته می شد. از این رو، بانگرش واقع بینانه تری تاریخ عصر اسلامی اسپانیا مورد ارزیابی قرار گرفت. مقاله حاضر با ذکر نمونه هایی نشان می دهد که از رهگذر مطالعات اسلامی در اسپانیای سده 18 بود که برای نخستین بار غرب مسیحی(اروپا) علاوه بر این که میراث اسلامی را در اسپانیا مورد شناسایی قرار داد و به تاثیر آن در فرهنگ و ادبیات اسپانیا و اروپا اشاره کرد، به نقش برجسته علمی و فرهنگی مسلمانان اسپانیا نیز اعتراف نمود.