فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 80 (تابستان 1387)

زیبایی حقیقتی قابل ادراک اما تعریف ناپذیر است وگستره آن عالم طبیعت و امور محسوس تا ماورای آن و امور معنوی را فرا می گیرد و با اختصاص دادن بخشی از مطالعات علمی و فلسفی به خود دانش «زیبایی شناسی» را با شاخه ها و مباحث گوناگون پدید آورده است. با سیری در قرآن کریم که خود جلوه گاه زیبایی است، به مفاهیم و نگره های قرآنی زیبایی شناختی پرارجی می توان دست یافت. مقاله حاضر در این راستا پس از بررسی واژگان زیبایی در قرآن، پدیده های زیبایی شناختی و نشانه های زیبایی را در آن دنبال می کند و براساس آیات کریمه قرآن اثبات می کند که خداوند سرچشمه همه زیبایی هاست و در آفرینش جهان و نعمتهای آن زیبایی را مد نظر داشته است. در شریعت نیز زیبایی امری پسندیده شمرده شده است. در عین حال زیبایی وسیله ای است که خداوند با آن انسانها را می آزماید تا نیک کرداران را برای سرای آخرت گزین کند.

تاریخ شناسی یا گاه شماری (chronology) آثار متفکران و دانشمندان فواید بسیاری در پی دارد. از جمله فواید این کار آن است که می تواند در بررسی و تحلیل و ریشه یابی دیدگاه های آنان، پژوهندگان را یاری رساند. چه، دانشمندان معمولا در ادوار مختلف حیات علمی خود با طی مراحل پختگی و کمال، در باب یک مساله علمی گاه نظریاتی متفاوت و بعضا متهافت ابراز می کنند. این نکته با تتبع در آثار ایشان و یافتن قرینه های تعیین کننده تاریخ تالیف کتب و یا تقدم و تاخر هر یک بر دیگری آشکار می گردد.
در این جهت بررسی آثار شیخ طوسی و تاریخگذاری آنها تلاشی است که می تواند در فهم دقیق آراء و نظریات شیخ و رفع تعارض های احتمالی مؤثر واقع شده و تحولات و تعمیق مبانی فکری وی را در بستر زمان و مکان بر ما آشکار سازد. آنچه در این میان توجه محقق را جلب می نماید آن است که بیشتر آثار شیخ در زمان زندگانی وی در بغداد به ویژه در فاصله سالهای 436 تا 448 ق. نگاشته شده و این امر بیانگر کوشش عظیم شیخ طوسی در تبیین مبانی تشیع، در فضای آشوبها و اختلافات میان جامعه شیعه و اهل سنت بغداد می باشد.
مقاله حاضر با هدف تعیین تقدم و تاخر کتب شیخ و گاه شماری آثار وی به رشته تحریر درآمده است تا مقدمه ای برای تحلیل عمیق تر آثار وی فراهم آید.

از جمله مسائل مطرح در معنی شناسی و تحلیل واژگان متون، اهمیت دادن به «معنای نسبی» کلمات در کنار «معنای پایه» است. در این مساله برخی معنای نسبی را رجحان بخشیده، بافت متن و عناصر درونی و بیرونی آن را برخوردار از سهم اصلی در تحلیل معنا دانسته اند. گروهی نیز بافت را در حوزه خاص زمینه و موقعیت فرهنگی – اجتماعی پیدایش گفتار یا متن محدود نموده، بافت اجتماعی را عنصر اصلی معنا دانسته اند. همچنان که پیداست جهت گیری در این مساله و نوع ارزیابی آن، تاثیر بسیار شگرفی در تفسیر متون دینی قرآن و سنت بر جای می نهد. مقاله حاضر به بررسی این مساله می پردازد. در این پژوهش ضمن ملاحظه برخی دیدگاه های جدید، تلاش می شود تا در نگاهی متوازن عناصر درون متنی و فرامتنی اثر گذار در معنای نسبی ارزیابی شود. بر این اساس عوامل زبانی و فرازبانی مولد معنا از نقطه نظر عالمان مسلمان مورد جستجو قرار می گیرد که در عین حال نوعی نگرش مقایسه ای میان دیدگاه های اندیشمندان مسلمان و رویکردهای جدید در معناشناسی است.

محمد بن حسن طوسی (م460ق) صاحب سه کتاب مهم و اساسی در علم رجال شیعه است که دو کتاب به نامهای فهرست و رجال تالیف خود او و دیگری املاء وگزینش کتاب رجال کشی است که شیخ طوسی آن را اختیارالرجال نام نهاد.
در هر یک از این آثار با توجه به اهداف نویسنده از تالیف آنها، نوع ارائه اطلاعات رجالی پیرامون راویان و اصحاب اصول و تصانیف با دیگری متفاوت است.
نویسندگان مقاله حاضر در صددند روش شیخ طوسی را در ارایه اطلاعات نقدالرجالی (جرح و تعدیل اشخاص و ارزیابی اعتبار آثار آنان) با توجه به دو کتاب فهرست و رجال او به دست آورده اند.
نتیجه حاصل از این پژوهش چنین است که در پیش گرفتن شیوه مصلحتی، توجیه گر بخشی از روش و عملکرد محافظه کارانه شیخ در انعکاس آرای رجالی اوست.شیخ بنا بر عللی که در مقاله بررسی شده بسیاری از اطلاعات رجالی را ارایه نداده است.

این مقاله اعتبار تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم را نقد و بررسی می کند. تفسیر قمی موجود تلفیقی از روایات ابوالفضل العباس از علی بن ابراهیم و ابوالجارود و روایات سایر مشایخ است؛ و از طرف دیگر شیخ کلینی در کتاب کافی روایات تفسیری متعددی از قول استاد خود علی بن ابراهیم آورده است نویسنده روایات تفسیری علی بن ابراهیم در کتاب کافی را استخراج نموده و در ضمن تطبیق تک تک آنها با روایات تفسیری قمی فقط به یک مورد انطباق برخورد نموده است.
با تتبعی که در اسناد روایات تفسیری علی بن ابراهیم صورت گرفت، در سلسله اسناد راویان ضعیفی وجود دارند که به کذب، غلو و جعل حدیث متهم هستند و روشن است که توثیق علی بن ابراهیم شامل حال این افراد نخواهد شد.
با بررسی معیارهای متنی و چگونگی متن روایات تفسیری قمی مشخص شد که برخی روایات تفسیری قمی با موازین عقل و شرع سازگار نیست که از جمله آنها می توان به روایاتی اشاره کرد که مقام عصمت انبیا را مخدوش کرده است. یا در بسیاری از آنها دست واضعان حدیث و خرافه پردازان به خوبی نمایان است.
بر این اساس به این نتیجه دست می یابیم که تفسیری که در اختیار شیخ کلینی بوده، متفاوت با تفسیری است که هم اکنون در دست ماست.

قرائتی از سوره عصر که مغایر با قرائت های معتبر قرآن کریم می باشد به امیر مؤمنان(ع) نسبت داده شده است، از آن جهت که این قرائت دربردارنده اضافه هائی بر سوره عصر است، پذیرش آن به معنای حذف بخشهایی از قرآن کریم است. بررسی اسناد دو روایتی که این قرائت را به امام (ع) نسبت می دهد، نشان دهنده این است که این روایات از جمله اخبار آحاد است و به جز یک راوی مجهول الحال کسی آنرا نقل نکرده است. ابو اسحاق سبیعی تنها کسی است که روایت را از آن راوی نقل کرده است. به روایت های ابواسحاق هم از جهت عدم تصریح به سماع و تحدیث و نیز تدلیس او رجالیان و محدثان اشکالات جدی گرفته اند. علاوه بر آن ابواسحاق در سالهای پایانی عمر از ضعف حافظه رنج می برد و قرائت منسوب همراه با اختلاف نیز نقل شده است به گونه ای که این اضطراب و آن اخلال در سند، پذیرش آن را نا ممکن می سازد.

بررسی مباحث معرفت شناسی قرآنی، از جمله مباحث جدید قرن حاضر است که تعداد اندکی از قرآن شناسان وصاحب نظران معاصر بدان پرداخته اند. شناخت شیوه ی حصول معرفت درباره ی مبدا ومعاد در قرآن یا به عبارتی شناخت روش های هدایتی قرآن مستلزم شناخت ابزار هایی است که قرآن برای معرفت انسان در نظر گرفته است. این مقاله به دو مساله ی: " رویکرد قرآن به ابزار وراه های معرفت " و" ارتباط آنها با اصول جهان بینی قرآنی" می پردازد وابتدا با بررسی ابزار های شناخت در قرآن اثبات می نماید که قرآن دو طریق معرفت را برای انسان قرار داده است. در طریق نخست ابزار هایی از اجزای انسان راهنمای او در شناخت مبدا هستند اما به سبب محدودیت این ابزارها در عالم ماده وامکان راهیابی خطا در آنها طریق دیگری برای معرفت که خارج از حیطه قوا و حواس انسان ومصون از هر خطا وکاملا یقین آور می باشد به انسان توصیه شده است تا انسان نسبت به حقیقت مبدا و همچنین وجود معاد وچگونگی آن شناخت حاصل نماید. این طریق معرفت که ÷از جانب انبیا برای مردم به دست می آید، محکم ترین واصلی ترین طریق معرفت بوده وملاک سنجش صحت ابزار های معرفتی بشراست.مساله ی دوم در این مقاله، بررسی وتبیین حاکمیت اصول سه گانه جهان بینی قرآنی بر ابزار های شناخت می باشد.