فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 46 (بهار 1390)

حادثه سوم شهریور 1320 و حمله متفقین به خاک ایران، از جمله بزرگ ترین و مهم ترین حوادث تاریخ معاصر این سرزمین به شمار می رود. این نیروها بخشی از تهاجمات خود به ایران را از سرحد جلفا آغاز کردند و از آن پس کل منطقه مهم و استراتژیک آذربایجان را تحت استیلای خود درآوردند. این ناحیه از ایران را نیروهای شوروی اشغال کردند و مردم منطقه با تهاجمی دیگر از سلسله حملات همسایه شمالی خود مواجه شدند. با ورود سربازان شوروی به جلفا و ترس و وحشت حاصل از آن، این شهر تقریبا خالی از جمعیت شد و فعالیت های اقتصادی و اداری در آن به حالت تعطیل درآمد و ناامنی و غارت در منطقه گسترش یافت.
در این مقاله با تکیه بر اسناد و منابع تاریخی، شکل و نحوه ورود نیروهای شوروی از مرز جلفا و تاثیرات آن بر حیات مدنی و وضعیت اجتماعی و اقتصادی این منطقه بررسی و تحلیل شده است.

دو جنگ جهانی، که طی سال های 1293-1324ش/1914-1945م رخ داد، عواقب وخیم و مخربی را هم بر کشورهای محور و هم بر کشورهای دور از صحنه جنگ مانند ایران، بر جای گذاشت. در زمان احمدشاه حکومت مرکزی ایران در برقراری ثبات و امنیت در کشور ضعیف و ناتوان بود؛ به ویژه در مناطق جنوبی و فارس به علت دوری از مرکز و حضور نیروهای بیگانه و راهزنی و خودسری ایلات که این مسئله شدت و وضوح بیشتری داشت. با روی کار آمدن رضاشاه و اقداماتی که از سوی حکومت جدید صورت گرفت، وضعیت امنیتی کشور و فارس بهبودی نسبی یافت، هرچند که نارضایتی هایی وجود داشت. این پژوهش برآن است تا به بررسی عواملی بپردازد که منجر به عدم ثبات و اقتدار سیاسی ایالت فارس می شد که به تجارت آن نیز آسیب می رساند.

مبهم بودن وضعیت ایران در تقسیم امپراتوری چنگیزی و پیدایش اولوس های چهارگانه مغولی، ادعاها و رقابت هایی را بر سر تسلط بر این منطقه در پی داشت که مهم ترین نمودهای آن در مناسبات میان فرمانروایان اولوس جوجی با دربار مرکزی مغول (دستگاه قاآنی) و سپس میان آنها و حاکمان ایلخانی مشاهده می شد. فرمانروایان اردوی زرین با استناد به فرمانی از چنگیزخان مبنی بر محق بودن خویش در استیلا بر ایران و یا دست کم بخش هایی از آن، سعی در تحقق ادعاهای خود می کردند و دربار قاآنی نیز نظر به فتح ایران توسط سپاهیان مشترک امپراتوری و منافعی که در این جهت داشت، سعی در حفظ حاکمیت خویش و مقابله با ادعاهای اولوس جوجی می کرد. رقابت میان اولوس جوجی و دربار مرکزی مغول بر سر ایران تا پیش از شکل گیری حکومت ایلخانی حالتی آرام داشت و در پرتو کارکردهای سیاسی انجام می گرفت، اما با شکل گیری حکومت ایلخانان بنا بر ملاحظاتی چند این رقابت ها تشدید شد و جنبه نظامی و اقتصادی و عقیدتی به خود گرفت. در این مقاله مناسبات حکومت ایلخانی با خوانین دشت قبچاق با در نظر داشتن پیشینه روابط حاکمان این منطقه و دربار مرکزی مغول با محوریت ادعای حاکمیت در ایران بررسی می شود.

با مرگ کریم خان زند به سال 1193ق/1779م، فتنه و آشوب سراسر ایران را فرا گرفت. بنابراین از تسلط و اقتدار ایران بر خلیج فارس و سواحل آن کاسته شد. از سوی دیگر، آل عتوب، از قبایل ساکن در جنوب شرقی عربستان، به عللی که در این پژوهش بدان پرداخته ایم، از فرصت استفاده کرد و در کرانه های غربی خلیج فارس (کویت کنونی) ساکن شد و توانست در پایان دوره زندیه بر بحرین تسلط یابد. دولت انگلیس به اهمیت سوق الجیشی منطقه خلیج فارس، به منزله معبر نفوذی به سرزمین آکنده از ثروت هندوستان، پی برده بود و با حمایت همه جانبه از شیوخ کرانه ها تلاش می کرد نفوذ خود را هرچه بیشتر سازد. اندکی پس از مهاجرت این طوایف به کرانه های خلیج فارس، تیره ای از آنان، معروف به «آل خلیفه»، چشم طمع به بحرین دوخت و توانست پس از سال ها کشمکش و درگیری با ساکنان بومی و حکام محلی خلیج فارس، از جمله طوایف آل مذکور و آل صباح، تسلط خود را در آن منطقه تثبیت کند. بحرین طی تاریخ چندین هزارساله خود، با فراز و فرودهایی بسیار، جزئی از خاک ایران به شمار می رفت؛ اما از هنگامی که اعراب مهاجر این منطقه را تحت نفوذ خود در آوردند، عامل تغییرات اساسی در نظام سیاسی آن شدند و این روند را تا جدایی نهایی از سرزمین ایران در 1349ش/ 1971م پیش گرفتند. این مقاله بر آن است تا به سه پرسش مهم زیر پاسخ دهد:1. چه عواملی در مهاجرت اعراب به کرانه های خلیج فارس نقش اساسی را داشته است؟ 2. چگونه شرایط حاکم بر ایران به همراه عوامل دیگر، زمینه را برای تسلط هر چه بیشتر خاندان آل خلیفه فراهم کرد؟ 3. واکنش دربار ایران در قبال استقرار آنان در منطقه چگونه ارزیابی می شود؟

موضوع این مقاله بررسی نقش ارامنه در بازرگانی خارجی ایران در دوره شاه عباس یکم (996-1038ق) و جانشینان وی است. پس از مهاجرت ارامنه از مناطق مرزی به داخل فلات ایران، گروه هایی از آنان که از جلفای ارس به اصفهان انتقال یافته بودند، توجه شاه عباس را جلب کردند. اینان، پس از انحصاری شدن تجارت ابریشم، در بازرگانی خارجی ایران به خدمت گرفته شدند، بنابراین بررسی علل اتخاذ سیاست انحصار ابریشم توسط شاه عباس و رویکرد وی به ارامنه برای اجرای چنین سیاستی بخشی از این نوشته را تشکیل می دهد. با این همه، نقش و کارکرد ارامنه در بازرگانی خارجی ایران به ویژه در تجارت ابریشم در این دوره حائز اهمیت است. از این رو، بخش اصلی این مقاله به بررسی کارکرد ارامنه در تجارت خارجی و به ارزیابی موفقیت آنان در این حوزه می پردازد. سرانجام، تاثیرات لغو سیاست انحصار در دوره شاه صفی (1038- 1052ق) بر تولید و تجارت ابریشم و وضع ارامنه در روزگار پایانی صفویان تحلیل خواهد شد.

تا آغاز فعالیت بانک شاهنشاهی در ایران تقریبا، وظایف این موسسه جدید را در امور پولی- اعتباری صرافان و تجار داخلی انجام می دادند. ورود بانک شاهنشاهی در عرصه اقتصادی - پولی کشور تباین و تضاد مستقیمی با منافع این گروه پر نفوذ در عرصه فعالیت های اقتصادی- مالی داشت. بنابراین برخورد دشمنانه و رقابت آمیز طرفین اجتناب ناپذیر شد. به ویژه آنکه موسسه جدید مذکور به کمتر از تسلط کامل بر سر پل های اقتصادی- پولی کشور رضایت نمی داد و از سویی گروه بانکداران محلی برای رهایی از تنگناهای گریزناپذیری که بانک شاهنشاهی برای آنها ایجاد کرده بود، در رقابتی که بیشتر به نوعی تنازع بقا شبیه بود درگیر شدند. پیش از این صرافان ایرانی تمام نقل و انتقالات و امور پولی و اعتباری کشور را به انجام می رساندند.
در آستانه تشکیل بانک شاهنشاهی ایران، زمینه های درونی تاسیس موسسات بانکی در ایران مراحل نهایی را سپری می کرد و برخی تجار و صرافان بزرگ هم کوشیدند تا نظر مساعد حاکمیت قاجار را برای تاسیس یک بانک ملی ایرانی جلب کنند، اما این روند با تاسیس بانک شاهنشاهی و رقیبش، بانک استقراضی به شکست انجامید و رقابت خردکننده این بانک ها هرگونه مجالی را از جامعه اقتصادی - تجاری ایرانی برای تاسیس بانک ایرانی تا سال ها بعد به تعویق انداخت.

تغییرات گسترده در دوره پهلوی اول و احداث زیرساخت های کشور چون شبکه حمل و نقل، ارتباطات، صنعت و تجارت و موسسات مالیه، نظامی و امنیتی در دوره 16 ساله پهلوی اول امکان سیاست گذاری دولت در کشور را تسهیل کرد. وقوع جنگ جهانی دوم (شهریور 1318ش) و اشغال ایران (در سوم شهریور 1320ش) اختلال عمده ای در روابط اقتصادی و اجتماعی کشور ایجاد کرد. افزایش انتشار پول و تورم، بی نظمی و شورش هایی را در پی داشت که دولت ناگزیر به سیاست جیره بندی برای حل بحران روی آورد. سیاست توزیع عمومی و جیره بندی برخی از کالاها را وزارت دارایی در 1321ش اجرا کرد و نتایج درخور توجهی چون دسترسی به برخی از کالاها و کاهش سوء تغذیه و حمایت از گروه های محروم حاصل شد. اما از طرفی گسترش رشوه و فساد کارکنان و توزیع کنندگان، شکل گیری بازار سیاه، کاهش انگیزه تولید و افزایش بوروکراسی را به بار آورد. در این میان اقدامات میلسپو در کاهش کسر بودجه و شکاف درآمدی مخالفت ها را با وی تشدید کرد و سرانجام مخالفت دربار و ارتش با برنامه های او هم زمان با مخالفت نیروهای ملی گرا با حضور آمریکایی ها در سازمان های دولتی موجب برکناری میلسپو در اواخر زمستان 1323ش شد و یک سال بعد به تغییر قانون مالیات بر درآمد مصوب میلسپو و لغو نظام جیره بندی انجامید.