فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 73 (زمستان 1396)

بی تردید در تاریخ وزارت امور خارجه ایران، رویدادهای متعددی را می توان مشاهده کرد که تاکنون مجالی برای پرداختن به آن نبوده است. نجات اتباع ایرانی به ویژه کلیمیان از خطرات جنگ و نازیسم یکی از ماموریت های وزارت امور خارجه ایران در آن برهه زمانی است. در سال های اخیر، روایت های ناقص و یک سویه ای درباره نجات کلیمیان ایرانی در اروپا ارائه شده است؛ به گونه ای که نجات کلیمیان ایران را ناشی از اقدامات یک فرد و آن هم تنها در حوزه جغرافیایی فرانسه دانسته اند. این مقاله با مراجعه به اسناد، سعی دارد که روایت دیگری ارائه دهد، زیرا تلاش برای نجات اتباع ایرانی به ویژه کلیمیان، تنها به فرانسه اختصاص نداشت، که در بالکان نیز اتباع ایران با خطر نازیسم مواجه بودند و دیگر آنکه وزارت امورخارجه از این خطرات آگاه بود و با تلاش های دیپلمات های خود در اروپا، سعی در دور نمودن خطرات جنگ و نازیسم از کلیمیان ایران داشت.

داوری درباره قاجاران، بسیار دشوار است؛ در عرصه مناسبات خارجی، همه از بی لیاقتی پادشاهان قاجار می گویند، از ترکمانچای یاد می کنند و از عهدنامه هرات سخن می گویند و از کوچک شدن سرزمین ایران. اما به اعتقاد نگارنده پنج خصلت بنیادین (موقعیت راهرویی، دولت حائل، بازی بزرگ، مساله هند و کشف نفت) آنها را در عرصه روابط خارجی به انفعال کشانده بود. پرسش و دغدغه اصلی این است که چگونه می توان رخدادهای تاریخی شدة روابط خارجی ایران قاجاری را به شکل قالب های تئوریک در آورد؟ به دیگر سخن، الگوی نظری روابط خارجی ایران معاصر چیست و چگونه می توان با بهره گیری از داده های عینی تاریخی به نظریه پردازی ایرانی مناسبات فرامرزی دست یافت؟ دودمان قاجار (1304-1170ش. / 1925-1791م.) ترک نژادان مغول تباری بودند که در یکی از مهم ترین دوران های تاریخی، پادشاهی نوینی را پس از دوره ای هرج ومرج، در ایران زمین بنیان نهادند؛ روزگاری که نظام جهانی شونده استوار بر هژمونی غربیان، سرگرم تصرف جغرافیایی بود و ایران نیز در حال فرورفتن در گرداب برآمده از چیرگی فرنگیان بر سراسر جهان. دودمان قاجار، نه توان برهم زدن نظام بین المللی را داشت، نه می توانست از رقابت های بین المللی کناره گیری کند و نه اندیشه و توان همآوردی و همگرایی با نیروی توسعه گرای جهانی را داشت. قاجاران در عرصه مناسبات فرامرزی، محصور خصائل و ویژگی هایی بودند که کنشگری را از آنان سلب می کرد و به واکنشگری منفعلانه وادارشان می ساخت.

خلیج فارس به عنوان یک شاهراه تجاری مهم است که در طول تاریخ، نقطه اتصال بسیاری از اقوام بود. تاثیر این پدیده جغرافیایی و پیوند آن با مسائل ایران به صورتی است که هر گاه روند تجاری ایران در خلیج فارس از ساختار منطقی برخوردار بوده، جامعه ایران از آن بهره مند گشته است و هر گاه این مناسبات دچار گسست شده است، پیامد های منفی آن به جامعه ایرانی آسیب زده است. با سقوط صفویه، تجارت در ایران و خلیج فارس دچار رکود گردید و زمینه قدرت گیری برخی حکام محلی فراهم شد. ظهور نادر افشار موجب ایجاد وحدت و امنیت در ایران گردید و این مساله بر تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس نیز تاثیرگذار بود. تلاش های نادر شاه در ارتباط با قدرت های حاضر در خلیج فارس، جهت رونق بخشیدن به اوضاع اقتصادی ایران و همچنین بهره بردن از آنان به منظور ایجاد یک ناوگان دریایی قدرتمند بود که با قتل نادر شاه بسیاری از تلاش های او جهت احیای سلطه سیاسی و اقتصادی ایران بر خلیج فارس متوقف شد. این پژوهش، کوششی جهت بررسی و تحلیل مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران عصر افشاریه با قدرت های خارجی در خلیج فارس است.

درک روابط خارجی کنشگران در جامعۀ بین المللی جز در سایۀ شناخت پویش های محیط داخلی آنها امکان پذیر نیست. از این نظر، ایجاد حکومتی یکپارچه در ایران، پس از گذشت چند قرن از استقرار دین اسلام در این سرزمین توسط صفویه در قرن دهم هجری/ شانزدهم میلادی، نقطۀ عطف و مبنایی در تکوین روابط خارجی ایران قلمداد می شود. این مقاله در صدد آن است تا از منظر جامعه شناسی تاریخی، با بازشناسی پویش داخلی در چهارچوب دولت صفوی، به چگونگی پایه ریزی روابط خارجی ایران تحت حکومت صفویه بر مبنای تضاد درون دینی یا مذهبی با عثمانی سنی مذهب بپردازد. چنین بود که به موازات تکوین و تثبیت دولت ظاهرا دین سالار صفوی بر پایۀ مذهب تشیع، روابط خارجی ایران بر مبنای تضاد درون دینی یا مذهبی با عثمانی سنی مذهب شکل گرفت و به تدریج بنیادی استوار یافت.

بندر بصره در اوایل سال های فتوح برای ساماندهی و ارسال سپاه به نواحی شرق خلافت ایجاد شد. پس از آن، موقعیت خاص این شهر، موجب اهمیت اقتصادی اش گردید. با سقوط خلافت عباسی (616 ق.) منطقه بین النهرین و بندر بصره توسط سلسله های ایرانی اداره می شد و ظهور صفویان در ایران و حکومت عثمانی، رقابت سختی را برای تسلط بر این بندر استراتژیک بین دو قدرت مهم منطقه ایجاد کرد. در این رقابت، عشایر خوزستان و اطراف بصره نقشی مهم ایفاء کردند و از سوئی دیگر، با شروع رقابت های اقتصادی و سیاسی قدرت های اروپایی در خلیج فارس، پای پرتغالی ها و انگلیسی ها نیز به رقابت ایران و عثمانی برای تسلط بر بصره گشوده شد. در میانه کشمکش های دو قدرت، آل افراسیاب (از عشایر ناحیه بصره) با توجه به گرفتاری های داخلی ایران و عثمانی، حکومت بصره را به چنگ آورد و هفتاد سال بر آن شهر حکومت کرد و از منافع اقتصادی آن بهره مند شد. این مقاله با تکیه بر منابع داخلی و خارجی بر آن است تا نشان دهد که چگونه این حکومت به ظاهر مستقل توانست در بحبوحه رقابت دو کشور، در صحنه سیاسی و اقتصادی روزگار نقش آفرینی کند.

در تاریخ روابط خارجی ایران، تحولات بلوچستان طی دوره قاجار از جنبه های مختلف دارای اهمیت است. بلوچستان آخرین بخش از ایران بود که دولتمردان قاجاری قصد گسترش قدرت خود در آن را داشتند و اما برخلاف سایر نواحی ایران، تسلط تدریجی دولت مرکزی در بلوچستان با مخالفت خارجی روبه رو شد. انگلیسی ها که در هند حضور داشتند و تسلط شان بر هند در حال کامل شدن بود، به مقابله با نفوذ ایران برآمدند. در این مقاله، نحوه تقابل سیاست ایران و انگلیس بر سر بلوچستان بررسی خواهد شد و به این سه پرسش، پاسخ داده می شود: دلایل تقابل این دو دولت در بلوچستان چه بود؟ دولتمردان ایران در برابر انگلیسی ها چه اقدامی کردند؟ آیا این اقدامات می توانست موحب حفظ منافع ایران در برابر انگلیسی ها شود؟ مراجعه به اسناد و منابع معتبر، ضمن پاسخ به این پرسش ها، فرازهایی از روابط خارجی ایران با تاکید بر منطقه جنوب شرقی ایران را روشن می کند و نتایج فعالیت های دیپلماسی دو دولت را در دوره مورد بحث آشکار می سازد و بیان می کند که انگلیسی ها با فعالیت های هوشمندانه دیپلماتیک، همواره برندگان این عرصه تقابل سیاسی بوده اند.

از پدیده های تاثیرگذار بر مشروطیت ایران، ورود قوای روس به شمال و شمال غربی کشور در دوره استبداد صغیر است. آنان در ربیع الاول 1327ق. وارد رشت شدند و یک ماه بعد تبریز را اشغال نمودند. این مداخله در شهرها، واکنش پشتیبانان مشروطیت از جمله محمدامین رسول زاده را برانگیخت. وی که از سوی روزنامۀ ترقی در ایران حضور داشت، گزارش هایی از ورود قزاقان به باکو منتشر می کرد. با توجه به اهمیت این مداخله در نگرش وی، پرسش اصلی این است که از نظر رسول زاده، مداخلۀ نظامی قوای روس چه تاثیری بر روند مشروطیت ایران می گذاشت؟ جهت پاسخ، با استفاده از روش تحلیل محتوا، گزارش های رسول زاده در روزنامۀ ترقی را مورد توجه قرار داده ایم تا به دیدگاه وی در بارۀ مداخلۀ روس ها در دو شهر رشت و تبریز و پیامدهای آن در بستر تاریخی موردنظر دست بیابیم.