فصلنامه تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال پانزدهم شماره 2 (پیاپی 28، تابستان 1386)

در این بررسی به منظور دسترسی به بهترین روش های بذرکاری و بذرپاشی بلندمازو جهت زادآوری تکمیلی، 6 روش کاشت شامل بذرکاری بخشی (کپه ای (spot seeding، بذرکاری مته ای (حفره ای (dibbling seeding بذرکاری پشت بیلی، بذرکاری نواری، بذرپاشی طبیعی، بذرپاشی نواری همراه با خراش و شاهد، مقدار 10 کیلوگرم بذر در قطعات 100 مترمربعی در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی در 4 تکرار طی 4 سال انجام شد. صفاتی از قبیل درصد بذرهای سبز شده، زنده مانی و همچنین رشت ارتفاعی و رشت قطر یقه نهالها اندازه گیری شد. تجزیه واریانس و آزمون اختلاف بین میانگین ها در مورد صفات ذکر شده انجام شد که نتایج عبارتند از: بین درصد بذرهای سبز شده در روش های مختلف کاشت اختلاف معنی داری در سطح 1% وجود دارد و با توجه به آزمون مقایسه بین میانگین ها (Duncan) روش بذرکاری بخشی با 88.73 درصد بذرهای سبز شده بهتر از سایر روش ها بوده است. بین درصد زنده مانی بذرهای سبز شده در روش های مختلف کاشت اختلاف معنی دار دیده می شود و با مقایسه بین میانگین ها روش بذرکاری بخشی با 85.67 درصد بیشترین درصد زنده مانی را داشته است. بررسی رشت ارتفاعی و رشت قطر یقه نهالها نشان می دهد که بین رشت ارتفاعی نهالها در روش های مختلف کاشت در سطح 1% اختلاف معنی داری وجود دارد در حالی که به علت اختلاف جزئی در رشت قطری یقه تفاوتی در بین آنها دیده نمی شود و در یک طبقه قرار می گیرند. بنابراین با توجه به بررسی صفات مورد نظر، می توان روش بذرکاری بخشی (کپه ای) را به عنوان یک روش موفق بذرکاری بلندمازو معرفی نمود.

یکی از اطلاعات و متغیرهای معرف وضعیت کمی جنگل، توزیع فراوانی (تعداد درختان و رویه زمینی) در طبقات قطری است که در تشریح ساختار و در جنگل شناسی و مدیریت جنگل کاربردهای متعدد دارد. این شاخص برای قضاوت، تعیین نحوه تربیت توده های جنگلی و برنامه ریزی های مختلف می بایست با حالت تعادل (نرمال)، سنجیده و مورد ارزیابی قرار گیرد. تحقیق انجام شده در همین راستا، در جنگلهای مازندران (منطقه نکا ظالمرود) در قالب 6 قطعه نمونه یک هکتاری در مناطقی که خصوصیات ظهور راشستان را در شرایط متفاوت دارا بوده انجام گردیده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که علاوه بر ناهمسالی و ظهور گروهی توده های راش، شرط اساسی در ترسیم منحنی تعادل یعنی تعداد پایه کافی در هکتار، به ویژه در اولین طبقه قطری (n10)، کمتر از حد مورد نیاز می باشد. رویش جاری سالیانه (قطری) در توده های مورد مطالعه 2.7 میلیمتر در سال بوده، بنابراین به منظور برداشت هدفمند (استفاده از حداکثر رویش در حداقل زمان) می توان با اجرای شیوه تک گزینی گروهی در گردشهای اول و دوم، قطر هدف 80 تا 85 سانتیمتر و سطح مقطع تجمعی 21 تا 25 مترمربع در هکتار را در حالت تعادل پیش بینی نمود.

در این تحقیق به منظور بررسی روند تغییرات کمی جنگلهای چهارزبر با سطحی معادل 10035 هکتار که در 34 کیلومتری جنوب غربی شهرستان کرمانشاه واقع شده است، عکس های هوایی سالهای 1334 و 1369 با مقیاس 1:50000 از طریق تفسیر عکس های هوایی مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج بدست آمده از این مطالعه توانست به دو شیوه آهنگ کاهش سطوح جنگلی را در منطقه معین سازد. در روش اول که مبتنی بر آماربرداری از طریق استفاده از شبکه نقطه چین می باشد معلوم شد که به طور متوسط در فاصله زمانی 35 سال از 1334 تا 1369 سطوح اراضی تحت پوشش جنگل با 6% و مساحت 602 هکتار با متوسط سالیانه 0.16% که متوسط سالیانه ای معادل 17.2 هکتار را شامل می باشد با کاهش سطح مواجه بوده است. در برآورد کاهش سطح پوشش درختی با استفاده از ترسیم و تفکیک این سطوح از روی عکس های هوایی، اختلاف سطوح تحت پوشش جنگل در فاصله زمانی 35 سال برابر با 641.6 هکتار می باشد که سالیانه به طور متوسط 18.33 هکتار از اراضی جنگلی کاسته و به اراضی غیر جنگلی افزوده شده است. به عبارتی نرخ تخریب و تبدیل اراضی جنگلی در این منطقه در 35 سال برابر با 5.95 درصد و سالیانه برابر با 0.17% برآورد شد

گونه پده (Populus euphratica Oliv.) به طور طبیعی در مناطق گسترده ای از ایران انتشار یافته و بومی مناطق خشک و نیمه خشک است. تنوع جغرافیایی و اقلیمی در گسترده انتشار این گونه سبب شده تا تفاوتهایی از نظر مورفولوژیکی و ژنتیکی میان درختان در رویشگاه های مختلف حاصل گردد. بررسی ایزوآنزیمی با استفاده از آنزیم پراکسیداز برای تعیین تغییرات ژنتیکی جوامع پده درباره 110 نمونه از برگ در یازده رویشگاه طبیعی که به لحاظ محیطی، طول، عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا با یکدیگر اختلاف داشتند انجام و فعالیت کیفی آنزیم پراکسیداز به روش ژل پلی اکریل آمید الکتروفورز (PAGE) انجام شد. نتایج حاصل از تغییرات کیفی آنزیم پراکسیداز در ده درخت از هر رویشگاه، ظهور باندها و الگوهای ایزوآنزیمی متفاوتی را نشان داده است. در مجموع نه باند مجزا در سه ناحیه متفاوت بر روی ژل نمایان شد. ناحیه اول حداکثر دارای پنج باند و پلی مورفیسم بوده، ناحیه دوم دو باند و ناحیه سوم نیز دارای دو باند بوده است. نتایج گروه بندی درختان در رویشگاه های مورد بررسی با استفاده از فراوانی هریک از باندها از طریق تجزیه خوشه ایسه خوشه اصلی را روی دندروگرام نشان داده است. خوشه اول شامل رویشگاه های سرخس، خجیر و دزفول، خوشه دوم شامل رویشگاه های داشلی برون، ملاوی، حمیدیه، گتوند، منجیل، جلفا و ماه نشان بوده و در خوشه سوم نیز تنها رویشگاه قرخلار قرار داشته که از سایر مناطق متمایز شده است. بیشترین فاصله ژنتیکی بین رویشگاه سرخس در شرقی ترین ناحیه و قرخلار در ناحیه شمالی کشور مشاهده شد.

در این تحقیق مشخصه های کمی و کیفی گونه های بلندمازو، داغداغان و گردو مورد بررسی قرار گرفت. نهالهای دو ساله گونه های یاد شده در سال 1362، در قالب طرح تحقیقاتی "کشت سریع الرشدترین درختان صنعتی ایران و جهان" در قطعات مجزا و در فاصله 4×4 متر در ایستگاه تحقیقات جنگل و مرتع چمستان کاشته شد. در سال 1384، از قطعات موجود مشخصه های قطر برابر سینه با دقت میلیمتر، ارتفاع کل، طول تاج، طول تنه و ارتفاع هرس با دقت سانتیمتر مورد اندازه گیری قرار گرفت. نتایج نشان داد که زنده مانی بلندمازو در سن بیست و چهار سالگی 73.2 درصد، زنده مانی داغداغان 97.1 و زنده مانی گردو 85.7 درصد بوده است. متوسط ارتفاع سه گونه یادشده به ترتیب 19.67، 11.48 و 15.96 متر و متوسط رویش ارتفاعی سالانه بلندمازو، داغداغان و گردو به ترتیب 81.9، 47.8 و 66.5 سانتیمتر بدست آمد. متوسط قطر برابر سینه برای بلندمازو 26.7 سانتیمتر و متوسط رویش قطری آن 11.1 میلیمتر محاسبه شد. کمیت های یاد شده برای داغداغان 11.2 سانتیمتر و 4.7 میلیمتر و برای گردو 17.9 سانتیمتر و 7.6 میلیمتر بود. حجم در هکتار سه گونه بلندمازو، داغداغان و گردو در سال بیست و سوم به ترتیب 287.9، 39.4 و 128.6 سیلو و رویش حجمی سالانه در هکتار آنها به ترتیب 12.5، 1.6 و 5.36 سیلو در هکتار برآورد گردید.

قلمه های چهار کلن صنوبر متعلق به چهار گونه مجزا پس از بکاربردن ترکیبهای تیمارهای مختلف در اسفند ماه 1384 در گلدانهای پلاستیکی کاشته شدند و طی یک دوره 3 ماهه میزان ریشه دهی و رشد اولیه آنها مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. تیمارها شامل 3 طول متفاوت قلمه، 15، 20 و 25 سانتیمتر به همره 3 زمان خیساندن صفر، 2 و 4 روز می گردد که در قالب یک طرح آزمایشی بلوکهای کامل تصادفی در 3 تکرار از اسفند 1384 تا تیر 1385 اجرا شد. پس از 12 هفته رویش قلمه ها صفات ارتفاع، تعداد برگ، وزن برگ، طول ریشه، تعداد ریشه، وزن ریشه، وزن ساقه، وزن کل و نسبت وزن ریشه به وزن کل به عنوان موفقیت یا درصد ریشه زایی اندازه گیری و محاسبه شدند. نتایج نشان داد که تفاوتهای معنی داری در میزان درصد ریشه زایی، همچنین صفات رشت در میان کلن ها وجود دارد. قلمه های بدون تیمار خیساندن کمترین میزان موفقیت ریشه زایی داشتند که 12 درصد از تیمار 4 روز خیساندن کمتر بود. قلمه های با طول 15، 20 و 25 سانتیمتری به ترتیب 29، 42 و 35 درصد موفقیت ریشه زایی داشتند. قلمه های با صفر، 2 و 4 روز خیساندن به ترتیب 31، 32 و 43 درصد ریشه زایی داشتند. جهت ریشه زایی بهینه برای P. caspica استفاده از قلمه های 25 سانتیمتری و خیسانده شده به مدت 4 روز توصیه می گردد. اما برای P. euphratica کاربرد قلمه های 20 سانتیمتری بدون تیمار خیساندن پیشنهاد می شود. در مورد P. alba 58.57 استفاده از قلمه های 25 سانتیمتری و 4 روز خیساندن بهترین نتیجه را داد. برای P. deltoids 77.51 استفاده از قلمه های 15 سانتیمتری و بدون تیمار خیساندن بهترین وضعیت بود.

به منظور بررسی میزان جوانه بذرهای نمدار، تحقیقی در اوایل بهار در اراضی متعلق به دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس واقع در شهرستان نور انجام گرفت. در کرت های نیم مترمربعی، بذرهای لایه پردازی شده و در حال جوانه زدن نمدار در عمق های 1.5 و 3 سانتیمتری و زیر سایبان کاشته شدند و در دورهای هر روزه و یک روز در میان آبیاری شدند. نتایج آشکار ساخت که برخلاف عمق کاشت، آبیاری روی نرخ جوانه زنی بذرها اثر گذاشت. ترکیبهای تیمار "آبیاری هر روزه - عمق کاشت 3 سانتیمتر" بیشترین و "آبیاری یک روز در میان - عمق کاشت 1.5 سانتیمتر" کمترین جوانه زنی را تولید نمود. در اغلب ترکیب تیمارها، نرخ تراکمی جوانه زنی از ابتدای روییدن (3 خرداد) بذرها تا کمتر از یک هفته افزایش یافت و از آن به بعد (تا 3 تیر) حالت ثابت پیدا کرد. از نتایج این تحقیق، می توان جمع بندی نمود که اگر برای تولید نهال نمدار از بذرهای لایه پردازی شده و در حال جوانه زدن آن با کاشت بهاره استفاده شود، ترکیب تیمار "کاشت عمیق تر بذر (3 سانتیمتر) - رژیم آبیاری هر روزه" می تواند قابل توصیه باشد. این در شرایطی است که یک سایه نسبی روی نهالهای در حال رشد مهیا گردد. پاسخ بهتر می تواند با کاشت زودتر (اوایل بهار) بذرهای در حال جوانه زدن حاصل آید. تحقیقات آتی می تواند این مهم را به اثبات برساند.

یکی از اصلی ترین مشکلات استفاده از ماشین در عرصه های کشاورزی و منابع طبیعی و به ویژه برای ماشین های کشنده در جنگل که عموما بسیار سنگین هستند، کوبیدگی و افزایش فشردگی خاک می باشد. اگرچه در اراضی کشاورزی با استفاده از روش ها و ماشین های خاکورزی می توان تا حدودی فشردگی خاک را اصلاح نمود، ولی در عرصه های منابع طبیعی به ویژه جنگل این کار امکان پذیر نیست. به همین دلیل قبل از کاربرد ماشین در جنگل باید پیش بینی های لازم را اتخاذ نمود و با انتخاب روش صحیح بهره بردای و نوع ماشین از افزایش بیش از حد فشردگی خاک جلوگیری کرد. یکی از روش های تعیین وضعیت تراکم خاک، بررسی نیروهای اعمال شده به خاک است که برای این کار نیاز به اندازه گیری تمام تنش های موجود در خاک و تعیین تنسور تنش می باشد. بدین منظور مبدلی طراحی شد که تنش های عمودی را در شش جهت مشخص اندازه گیری کند تا با داشتن شش تنش عمودی، تنش های برشی مورد نیاز محاسبه شوند. مبدل از دو قسمت هسته مرکزی و حس کننده های فشار تشکیل شده است که هسته مرکزی جسمی آلومینیومی می باشد و شش حس کننده فشار در زاویه های معین روی آن نصب شده اند. سیستم جمع آوری داده ها شامل دیتالاگر، چاپگر و ضبط کننده می باشد. با اطلاعات بدست آمده از این مبدل، محاسبه تنش های برشی در خاک میسر و در نهایت تنسور تنش خاک محاسبه می شود. در نهایت تغییرات ایجاد شده در جرم مخصوص خاک که بر اثر عبور ماشین ایجاد می گردد از طریق اطلاعات فوق بدست می آید.

ضریب قدکشیدگی که از نسبت بین ارتفاع کل به قطر برابر سینه درخت بدست می آید، یکی از شاخص های مهم پایداری درخت در برابر بادافتادگی و بیانگر محیط رشد پیرامون درخت است که می تواند راهنمای بسیار خوبی برای اجرای عملیات پرورشی در جنگل باشد. در این مطالعه ضریب قدکشیدگی 5 گونه درختی شامل راش، ممرز، پلت، توسکای ییلاقی و بلندمازو در جنگل خیرود کنار نوشهر با اندازه گیری قطر برابر سینه و ارتفاع کل 1379 درخت مورد بررسی قرار گرفت. نتایج به دست آمده نشان داد که بین قطر برابر سینه و ضریب قدکشیدگی درختان این جنگل یک رابطه کاهشی از نوع نمایی وجود دارد. ضریب قدکشیدگی درختان مورد بررسی بین 20 تا 173 متغیر بوده و حدود 75 درصد درختان در وضعیت پایدار قرار داشتند. بیشترین تفاوت در ضریب قدکشیدگی درختان، در مرحله جوانی و در طبقات قطری کمتر از 30 سانتیمیتر مشاهده شد. بیشترین ضریب قدکشیدگی در درختان واقع در دره ها و در جهت های شمالی و کمترین در دولین ها و در جهت های جنوبی دیده شد. در این بررسی رابطه معنی داری بین ضریب قدکشیدگی با تراکم توده بدست نیامد.

کوچک ترین و موثرترین مقیاس تصمیم گیری در جنگل، تصمیم گیری در سطح درخت می باشد. هرگونه تصمیم گیری در مورد درختان جنگلی (قطع یا نگهداری و انتخاب گونه) معمولا بر اساس ملاحظات فنی و اقتصادی صورت می پذیرد. مدل اقتصادی درخت، ابزاری ارزشمند در تصمیم گیری های مربوط به درخت می باشد که کلیه ملاحظات اقتصادی را تلفیق می نماید. با استفاده از مدل درخت می توان ارزش گونه های مختلف یک توده، قطر هدف و میزان خسارت وارده به نهالها را تعیین و تاثیر قطر بهره برداری، روش بهره برداری و تراکم برداشت را بر ارزش درخت بررسی نمود. علاوه بر این، چون یک توده جنگلی مجموعه ای از درختان محسوب می شود، مدل اقتصادی درخت می تواند در سطوح بالاتر تصمیم گیری (پارسل و سری) جهت بهینه سازی مدیریت مورد استفاده قرار گیرد. به رغم اهمیت مدل اقتصادی درخت، در اقتصاد جنگل کمتر روی این موضوع تحقیق شده است. در این مقاله یک مدل تصمیم گیری درخت بر مبنای پذیرفته شده Faustmann ارایه گردیده است. به منظور ارایه مثالهای عملی، مدل پیشنهادی برای تعیین قطر هدف و میزان خسارت به نهالها یا درختان کم قطر با استفاده از داده های گونه راش در راشستانهای شمال شرق فرانسه مورد استفاده قرار گرفته است. مطالعه موردی نشان می دهد که قطر هدف درختان با کیفیت مطلوب راش در راشستانهای ناهمسال با حاصلخیزی متوسط، 70 سانتیمتر می باشد. همچنین، با استفاده از مدل پیشنهادی در محاسبه خسارت وارده به درختان ملاحظه می نماییم که ارزش واقعی یک درخت آسیب دیده در اثر بهره برداری به قطر 25 سانتیمتر بیش از 10 برابر (36 یورو) ارزش بازاری آن (3 یورو) می باشد.