مجله تحقیقات حمایت و حفاظت جنگلها و مراتع ایران
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 7، بهار و تابستان 1385)

شته برگ صنوبر از آفات مکنده صنوبر در کشور بحساب می آید. این شته از اکثر مناطق کشور گزارش شده و در بعضی از مناطق و سالها به عنوان آفت خسارتزا تلقی می گردد. این حشره با ترشح عسلک فراوان و اختلال در فتوسنتز موجب ضعف درختان میزبان می شود. نظر به تاثیری که گونه ها و کلن های میزبان روی فرایند رفتاری و تغذیه حشرات دارند، برخی از مولفه های رشد و نمو این حشره روی 11 کلن صنوبر متعلق به سه گونه Populus nigra, P. deltoides و P. euramericana در شرایط آزمایشگاهی بررسی گردید. در این تحقیق قلمه هایی به طول 10 و قطر یک سانتیمتر انتخاب و دو عدد شته بالغ روی هر تکرار داخل قفس برگی رها و پس از گذشت 24 ساعت 5 عدد پوره تازه متولد شده، روی هر تکرار نگه داشته شد و بقیه حذف گردید. سپس به طور روزانه پوره های زنده مانده تا زمان بلوغ شمارش و مدت زمان رسیدن به سن بلوغ ثبت شد. بعد از اینکه اولین پوره به بلوغ رسید پوره های باقیمانده را حذف و ادامه تحقیق با شمارش و حذف تعداد پوره های متولد شده در هر روزتا پایان صورت گرفت. آزمایش در 8 تکرار از 11 کلن صنوبر تحت شرایط کنترل شده، دمای 1±24 درجه سانتیگراد، رطوبت نسبی 50-60 درصد و دوره نوری 12 ساعت روشنایی و 12 ساعت تاریکی انجام شد. آنگاه بعضی از مولفه های رشد و نمو شته شامل طول دوره پیش از بلوغ، طول دوره پس از بلوغ، طول عمر و باروری محاسبه گردید.
طول دوره رشدی این شته روی کلن های P. euramericana 242 و P. deltoides missoriensis بیش از سایر کلن ها و روی کلن P. deltoides 72/51 دارای کمترین طول دوره بود. حشره مورد نظر روی کلن P. deltoides 72/51 با تعداد 98 پوره به ازای هر فرد ماده و روی کلن P. deltoides missoriensis با 49 پوره به ترتیب بیشترین و کمترین میزان باروری را داشت. طول عمر و طول دوره پس از بلوغ نیز روی کلن های مختلف صنوبر تعیین شد.

در طول اجرای طرح تحقیقاتی جمع آوری و شناسائی فون جنگلها و مراتع ایران (1382-1372) گونه های مختلف سوسکهای بالا خانواده Scarabaeodea توسط تور حشره گیری، تله های زمینی (pitfall trap)، تله های درختی (bannana trap) و شکار مستقیم با دست از مناطق مختلف جنگلی و مرتعی کشور جمع آوری شدند. نمونه ها با روش های رایج کشته شده و بعد از انجام عملیات مقدماتی به آزمایشگاه منتقل گردیدند. در آزمایشگاه نمونه ها بعد از تفکیک با استفاده از منابع علمی و کلیدهای موجود شناسایی مقدماتی شدند. سپس توسط دکتر Olivier Montreuil متخصص بالا خانواده Scarabaeodea از موزه ملی تاریخ طبیعی پاریس شناسایی نهایی و یا تایید نام گردیدند. در مجموع 31 گونه متعلق به 10 خانواده به شرح زیر شناسایی شده اند. تمام نمونه ها همراه با کلیه اطلاعات مکانی و زمانی مربوطه، در موزه بندپایان و جوندگان موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع موجود می باشند.

دریاچه زریوار یکی از ذخایر اکولوژیک و منابع توریستی غرب کشور و از منابع آب موجود در فهرست تالابهای سازمان جهانی محیط زیست است که به عنوان منبع تامین آب کشاورزی اراضی پایین دست حوضه نیز مورد استفاده واقع می شود. در حوضه مورد بررسی چهار تیپ کاربری اصلی جنگل، مرتع، زراعت و شهر وجود دارد. تحقیق حاضر شامل دو مرحله اندازه گیری صحرایی مولفه های آلاینده در رواناب انواع کاربری های اراضی و بعد تحلیل آماری اطلاعات ثبت شده بود. برای اندازه گیری میزان تولید مواد آلاینده از سطح هر کاربری پس از تهیه نقشه، سطح هر نوع استفاده از زمین تعیین گردید. میزان رواناب سطح کاربری با در نظر داشتن ضریب رواناب متوسط سالانه حوضه و به کمک روش استدلالی تعیین شد. تجزیه آزمایشگاهی نمونه های رواناب حاصل از بارش بر سطح کاربری ها، به منظور اندازه گیری میزان ازت کل (Total Nitrogen)، فسفر کل (Total Phosphorous)،(BOD5) و کل ذرات معلق (Total Suspended Solids) در 3 تا 6 تکرار و در 4 تیمار انجام شد.
مقایسه کاربری ها از نظر تولید مواد آلاینده و انتقال آن به دریاچه زریوار با استفاده از تجزیه واریانس و مقایسه میانگین ها صورت گرفت و کاربری ها بر حسب میزان آلودگی درجه بندی شدند و در نهایت بار سالانه آلودگی وارده به دریاچه برآورد شد. تحلیل نتایج بدست آمده نشان می دهد که آلودگی بیشتر به ترتیب در کاربری زراعت، شهری، چمنزار و جنگل تولید می شود.

بیماری زوال و خشکیدگی سرشاخه، مهمترین بیماری درختان اکالیپتوس در استان خوزستان است. برای بررسی مقاومت گونه های مهم اکالیپتوس، از میان گونه های موجود، چهار گونه و یک پروونانس شامل Eucalyptus camaldulensis,E. camaldulensis 9616, E. sargentii, E. microtheca, E. gillii که دارای صفات مطلوبتری بودند، به دو روش شاخه های بریده شده در آزمایشگاه و آلوده کردن نهالها در گلخانه مورد ارزیابی قرار گرفتند. در روش شاخه های بریده شده از هر گونه، هشت سرشاخه تقریبا همسن به قطر یک سانتیمتر و طول 25 سانتیمتر تهیه گردید. پس از ضدعفونی سطحی با الکل سفید، در وسط هر قطعه به وسیله چوب پنبه سوراخ کن دیسکی از پوست به قطر 5 میلیمتر تا سطح لایه کامبیوم برداشته شد. مایه زنی با قراردادن دیسکهای هم اندازه از حاشیه پرگنه در حال رشد، جدایه ADS4 (بدست آمده از گونه E. sargentii بیمار، از دب حردان اهواز) روی هر شاخه انجام گرفت. محل مایه زنی با یک لایه پارافیلم و دو لایه چسب کاغذی پوشانده شد. شاخه های مایه زنی شده در ظرف های پلاستیکی قرار داده شده و در انکوباتور در دمای 1 ±35 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 5 ±85 درصد به مدت دو هفته نگهداری شدند. در روش آلوده کردن نهالها، از هر گونه اکالیپتوس مورد آزمایش 8 نهال سالم و شاداب انتخاب و روی ساقه هر نهال با فاصله 15 سانتیمتری از سطح گلدان دیسکی به قطر 5 میلیمتر برداشته و عملیات مایه زنی و انکوباسیون مشابه روش شاخه های بریده انجام گردید. در تیمار شاهد به همان ترتیب و فقط دیسکی از محیط کشت P.D.A. بدون قارچ مورد استفاده قرار گرفت. پس از پایان مدت آزمایش، پوست قطعات و نهالهای مایه زنی شده را برداشته تا حاشیه زخم ها مشخص شد. سپس حاشیه زخم ها روی طلق شفاف پلاستیکی ترسیم و به کاغذ سفید منتقل گردید. با استفاده از پلانیمتر دیجیتال مساحت زخم ها اندازه گیری شد و میانگین اندازه زخم ها مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. نتایج این بررسی بر اساس میزان پوسیدگی ایجاد شده توسط قارچ عامل بیماری بر روی گونه های مورد آزمایش محاسبه گردید و مشاهده شد که در سطح 1% اختلاف معنی دار دارند. با نمونه برداری از حاشیه زخم های ایجاد شده روی گونه های مورد آزمایش و کشت بر روی P.D.A، قارچ مایه زنی شده دوباره جدا سازی گردید.
در این بررسی از میان درختان اکالیپتوس مورد آزمایش در هر دو روش، گونه های سارجنتی و کامال دولنسیس معمولی مقاومت بیشتری از گونه های میکروتکا، ژیلی و کامال دولنسیس 9616 نسبت به قارچ N. mangiferae نشان دادند. مقاومترین گونه سارجنتی و حساسترین آنها پروونانس کامال دولنسیس 9616 بوده است.

طی نمونه برداری هایی که در سالهای 1383-1382 به منظور شناسایی حشرات گالزای بلوط در استان آذربایجان غربی انجام پذیرفت، سه نوع گال مختلف برای اولین بار از روی درختان بلوط Quercus infectoria جمع آوری گردید. زنبورهای مولد گال های جمع آوری شده، براساس مشخصات ظاهری گال ها شناسایی گردید. گونه های زنبور مولد این گال ها عبارتند از:1- Andricus curvator Hartig, 1840 (شکل جنسی)تاریخ و محل جمع آوری: 10/3/83- زمزیران2- Cynips cornifex Hartig, 1843 (شکل غیر جنسی)تاریخ و محل جمع آوری: 14/5/83- نلاس3- Neuroterus albipes (Schenck, 1863) (= N. laeviusculus Schenck, 1863) (شکل غیرجنسی)تاریخ و محل جمع آوری: 16/7/83- قبرحسین براساس بررسی های بعمل آمده در قالب طرح ملی جمع آوری و شناسایی حشرات گالزای بلوط، تا کنون گال های مربوط به این سه گونه زنبور از روی سایر گونه های بلوط و نیز سایر نقاط کشور جمع آوری نشده است و گزارش هر سه گونه برای فون ایران جدید می باشد.

طی بررسی های انجام شده برای شناسایی فون بال ریشکداران جنگلها و مراتع خوزستان در فروردین ماه 1381 از روی Stipa capensis Thunb. (بهمن، استپی افریقایی) و Teucrium oliverianum Gingins. در منطقه شهیون دزفول و در ارتفاع 500 متری، گونه Rhipidothrips unicolor Zur strassen جمع آوری و توسط دکتر Zur strassen شناسایی و تایید شد. در گذشته از این جنس چهار گونه از ایران گزارش شده بود و این اولین گزارش از وجود گونه مذکور در ایران می باشد. این گونه به وسیله مشخصات زیر شناسایی می شود:بند دوم شاخک قهوه ای تیره و موهای روی حاشیه عقبی پرونوتوم کوتاه حداکثر تا 25 میکرون طول دارند. اغلب دو جفت از این موها وجود دارد. رگبال عقبی بال جلو اغلب با 11-20 مو و یا اینکه بال کوتاه هستند (Brachypterous). انتهای ساق های پای میانی و عقبی تیره، پنجه پاها نیز تیره، رنگ دانه داخلی بدن زرد تا نارنجی، بال جلویی قهوه ای خاکستری، موهای روی رگبال خاکستری قهوه ای، موهای روی ترژیت نهم شکم قهوه ای زرد، گاهی اوقات حتی زرد روشن، بند سوم شاخک 46-57 میکرون و 2/1-4/1 برابر طول بند چهارم که 39-46 میکرون می باشد.

جنگلهای شاه بلوط ایران تنها به مناطق خاصی از استان گیلان نظیر مناطق کوهستانی شهرستان شفت (ویس رود، طالقان و لپوندان)، تالش (شفارود و آق اولر) و فومن (قلعه رودخان) محدود بوده و همین رویشگاه محدود نیز در معرض خطر نابودی قرار گرفته است. بنابراین صیانت از آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این تحقیق، طی بازدیدهایی که از رویشگاه درختان آلوده و بیمار شاه بلوط در جنگلهای ویس رود و شفارود انجام پذیرفت، در اکثر درختان بیمار، علائم شانکر و بلایت روی شاخه ها و تنه مشاهده گردید. شاخه ها در قسمت های انتهایی خشکیده و تنه در برخی قسمت های خود دچار پارگی پوست (اپیدرم) گردیده و روی آن نقاط نارنجی رنگ متراکم و فراوان مشاهده گردید. علایم فوق دلالت بر وجود قارچ عامل شانکر و بلایت نکتریایی داشت. به همین دلیل از شاخه ها، تنه و ریشه این درختان نمونه برداری گردید. در آزمایشگاه علایم ماکروسکپی شانکر به طور دقیق تر مورد بررسی قرار گرفت. از نقاط دارای علایم بافتهای آلوده (محل های پارگی اپیدرم میزبان)، نمونه هایی برداشت گردید. در اولین پرپاراسیون های میکروسکپی تهیه شده نمونه هایی از پریتیس های قارچ مخرب و بیماری زای بلایت شاه بلوط Cryphonectria parasitica مشاهده گردید. به منظور از بین بردن رنگدانه های مزاحم بافت گیاهی و نیز نرم شدن نسج آلوده که ایجاد مشکل در تهیه نمونه و بررسی دقیق می نمود، نمونه ها به مدت سه دقیقه در درون محلول در حال جوش پتاس 10 درصد قرار داده شدند. سپس اقدام به تهیه مجدد پرپاراسیون های میکروسکپی گردید. در این مرحله نمونه هایی بسیار واضح و شفاف تهیه و بعد با کانادابالزم تثبیت گردیدند. در مشاهدات میکروسکپی، مشاهده گردید که آسکوکارپ این قارچ به تعداد چند عدد درون یک بافت استرومایی (که خود این بافت استرومایی در داخل نسج گیاه میزبان واقع شده) قرار گرفته (شکل 1) و هر پریتیس در انتها توسط یک منفذی به خارج از بافت میزبان راه پیدا نموده است. این منافذ که گردن اندام پریتیس را تشکیل داده بودند به حالت صاف و مستقل از دیگر پریتیس ها دیده می شدند. دیواره پریتیس ها به رنگ قهوه ای تیره و آسکها و آسکوسپورهای دو حجره ای درون آن به رنگ شفاف مشاهده گردیدند (شکل 2). در اندازه گیری طول و عرض حدود 20 آسکوسپور، اندازه ها برای طول اسپورها بین 11-7 میکرون و عرض 5-5/3 میکرون قرار داشتند. این قارچ بر اساس منابع معتبر علمی (Roane, 1986) و (فلاحتی،1370) گونهCryphonectria parasitica (Murr.) Barr تشخیص داده شد که این اولین گزارش از وجود این قارچ در ایران است.

طی بازدیدی که در مهر ماه 1384 از مناطق جنگلی استان های آذربایجان غربی و کردستان به عمل آمد، نمونه هایی از برگ های درختان بلوط موجود در این جنگل ها که به ظاهر علایم سفیدک پودری داشتند، جمع آوری گردید. در میان سه گونه بلوط موجود در این جنگل ها (Quercus brantii Lindl.، Q. infectoria Oliv. وQ. libani Oliv.)، بیماری سفیدک پودری تنها روی گونه Q. infectoria مشاهده گردید. نتیجه بررسی های میکروسکوپی منجر به شناسایی دو گونه قارچ عامل بیماری سفیدک پودری گردید که مشخصات آنها به شرح زیر است:1. Erysiphe alphitoides(Griffon & Maublance) Braun & Takamatsu var. alphitoidesSyn.: Microsphaera alphitoides Griff. & Maub. var. alphitoidesعلایم بیماری روی هر دو سطح برگ ها و بیشتر در سطح رویی و به صورت لکه های درشت و به هم چسبیده و در بعضی موارد به صورت گسترده و به رنگ سفید مایل به خاکستری بود. مشخصات این قارچ با صفات قید شده توسط براون (1987) برای قارچ Microsphaera alphitoides var. alphitoides با تفاوت اندکی در تعداد آسک ها و آسکوسپورها مطابقت داشت، به طوری که در نمونه های مورد بررسی، تعداد آسک ها 12 – 3 و تعداد آسکوسپورها 8 – 2 عدد بود ولی در منبع ذکر شده، تعداد آنها به ترتیب 16 – 5 و 8 – 6 (-4) عدد قید شده است. با توجه به تغییراتی که در نتیجه مطالعات تبار شناسی، توسط براون و تاکاماتسو (2000) در مورد برخی جنس های خانواده Erysiphaceae داده شده است نام این قارچ نیز در جنس Erysiphe و با نام Erysiphe alphitoides var. alphitoides قابل قبول می باشد.
نمونه های بررسی شده در مورد Q. infectoria به این شرح می باشد: آذربایجان غربی، 26 کیلومتری جاده پیرانشهر به سردشت، قبرحسین (پردانان)، ارتفاع 1440 متری، 12/7/84، جمع آوری توانایی و زرگران، (1003F315) کردستان، 16 کیلومتری جاده بانه به مهاباد، کانی سور، ارتفاع 1550 متری، 11/7/84، جمع آوری توانایی, (1003F315). کردستان، 8 کیلومتری جاده مریوان به سقز، ابتدای جاده روستای گماره لنگ، ارتفاع 1480متری، 10/ 7/84، جمع آوری توانائی و فاتحی، (1006F315).
2. Phyllactinia guttata (Wallr.: Fr.) Lev.
علایم بیماری به صورت لکه هایی به رنگ سفید مایل به زرد بود که تنها در سطح پشتی برگ ها و به طور خیلی محدود مشاهده گردید. مشخصات این قارچ با صفات ارائه شده برای قارچ Phyllactinia guttata توسط براون (1987) کاملا تطبیق داشت.
نمونه بررسی شده روی Q. infectoria به این شرح می باشد کردستان، 2 کیلومتری جاده بانه به مهاباد، ارتفاع 1450 متری، 11/7/84، جمع آوری توانایی، (1103F315).
در بین دو گونه قارچ شناسایی شده فوق، Erysiphe alphitoides var. alphitoides روی Q. castaneifolia از شمال کشور (ارشاد، 1374) و توسط سپهوند (1378) روی Q. infectoria از جنگل های استان لرستان و توانائی و همکاران (1384) روی Q. macranthera، Q. cf. komarovii و Q. petraea از جنگل های ارسباران آذربایجان شرقی گزارش شده است، ولی روی Q. infectoria برای استان های آذربایجان غربی و کردستان گزارشی جدید محسوب می شود.
قارچ Phyllactinia guttata نیز پیش از این روی Quercus sp. (ارشاد، 1374) و روی Q. petraea توسط توانایی و همکاران (1384) از جنگل های ارسباران آذربایجان شرقی گزارش شده است، ولی تا به حال گزارشی از حضور این قارچ روی Q. infectoria از ایران و جهان به دست نیامده است و بنابر این، Q. infectoria به عنوان میزبان جدیدی (Matrix nova) برای قارچ Phyllactinia guttata معرفی می شود. برای کسب اطلاعات بیشتر به مقاله توانایی و همکاران (1384) مراجعه شود.