مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال بیستم شماره 1 (پیاپی 23، بهار 1383)

استفاده از گیاهان اسانسدار در ایران از سابقه ای بسیار طولانی برخوردار است و با توجه به اهمیت این گیاهان ضرورت دارد تا مطالعات جامعی در مورد آنها انجام شود. در استان کردستان گونه های متنوعی از گیاهان اسانسدار میرویند. در این مطالعه دو جنس از گیاهان معطر شامل Thymus وZiziphora به منظور شناسایی گونه ها، زیرگونه ها و بررسی ویژگی های اکولوژیکی رویشگاه های آنها مورد بررسی قرار گرفتند. بدین منظور ابتدا با مراجعه به منابع علمی شامل بانکهای اطلاعاتی، کتابها و هرباریوم، اطلاعات مورد نیاز در مورد گیاهان اسانسدار به ویژه جنسهای مورد نظر بدست آمد. پراکنش آنها در نقاط مختلف استان، شامل محل پراکنش، ارتفاع محل رویش از سطح دریا، درصد و جهت شیب، جنس خاک، گونه های همراه و فنولوژی گیاه ثبت شد. نتایج بدست آمده نشان داد که گونه های جنس Thymus شامل، kotschyanus، fallax، eriocalyx transcaucasicus، pubescens و daenensis با دو زیر گونه به نامهای daenensis و lancifolia در مناطق مختلف استان در 1560 تا 2200 متر ارتفاع از سطح دریا و به نحو عمده در شیبهای شمال و شمالغربی رویش دارند. گونه چند ساله clinopodioides متعلق به جنس Ziziphora در دامنه ارتفاعی 1450 تا 2000 متر از سطح دریا در نقاط مختلف استان و اغلب همراه گونه های Thymus دیده میشود. گونه های یکساله این جنس در مناطق مختلف استان در کنار جاده ها و داخل مزارع رویش دارند. به طور کلی گیاهان فوق جزو پوشش طبیعی مراتع هستند و به لحاظ تاج پوشش گسترده و وسیعی که دارند علاوه بر نقش دارویی و معطر بودن در حفاظت خاک نیز از اهمیت خاصی برخوردار میباشند. بنابراین ضروری است تا در حفظ و نگهداری آنها کوشش لازم بعمل آید.

عصاره گل و برگ گیاه از روش استخراج با سوکسله (به کمک حلالهای پترولیوم اتر، بنزن، کلروفرم، استون و متانول) و همچنین روش خوابانیدن در حلال (متانول – آب) به نسبت (9 به 1) و سپس حلال (متانول - آب) به نسبت (1 به 1) و پس از آن استخراج با کلروفرم و هگزان بدست آمد. پس از خالص سازی و جداسازی عصاره های حاصل توسط PC و HPLC، کروماتوگرافی ستونی و کروماتوگرافی تابش لحظه ای (Flash chromatography) دو فلاونویید کوئرستین (Quercetin) و روبینین (Robinin) به صورت خالص بدست آمد. از تمامی عصاره ها و فراکسیونهای حاصل از ستون طیف HPLC و از نمونه های خالص بدست آمده طیف HPLC، 1HNMR و UV تهیه گردید و ساختمان دو فلاونویید ذکر شده تایید گردید.

منطقه مورد مطالعه با وسعت 651 هکتار، واقع در طرح جنگلداری زیارت در 16 کیلومتری شهر گرگان واقع شده است. این ذخیرهگاه از نظر توپوگرافیکی دارای یال، دره های متعدد با شیبهای متفاوت و محدوده ارتفاعی 650 تا 2250 متر است. در این گستره جغرافیایی، گیاهان دارویی قابل ملاحظهای گسترش یافتهاند که به واسطه سازگاری و تطابق آنها با شرایط اکولوژیکی، از جمله ذخایر ژنتیکی بسیار ارزشمند این سرزمین محسوب میشوند که تحقیقات دامنهداری در طی چند دهه اخیر به منظور شناسایی ترکیبهای شیمیایی و مواد مؤثر آنها، توسط مراکز مختلف پژوهشی و دانشگاهی در حال انجام میباشد. در حال حاضر چندین شرکت و مجتمع کشت و صنعت، فرآوری و تولید داروهای گیاهی در استان وجود دارد که نتایج تلاشهای مستمر آنها، تولید داروهایی با منشاء گیاهی واجد مجوز از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی میباشد. با توجه به غنای پوشش گیاهی در استان گلستان و استعداد بالقوه آن در پرورش گیاهان دارویی و همچنین مقرون به صرفه نبودن جمعآوری پاره ای از گیاهان دارویی به شکل سنتی از رویشگاه های طبیعی، ضرورت کشت و پرورش آنها را به صورت مکانیزه و در قالب شرکتهای کشت و صنعت ایجاب میکند. در این تحقیق هدف شناسایی گونه های دارویی منطقه است که در مجموع 107 گونه متعلق به 103 جنس و 42 تیره گزارش شده است که در این میان ژئوفیتها (4/36 درصد)، تروفیتها (6/20 درصد)، فانروفیت (6/19 درصد)، کامفیت (1/12 درصد) و همیکریپتوفیت (2/11 درصد)، مهمترین شکلهای زیستی منطقه مورد مطالعه محسوب میشوند.

گونه گیاهی Geranium rotundifolium L. ازگیاهان تیره Geraniaceae بهعنوان گونهای معطر در اوایل خردادماه 1380 از باغ گیاهشناسی ملی ایران جمعآوری گردیده و جهت استخراج اسانس آن از 46 گرم برگ خشک آن به روش تقطیر با آب1 استفاده گردید. به دلیل پایین بودن بازده اسانس، جداکردن آن از فاز آبی به وسیله دی اتیل اتر صورت گرفت. سپس ترکیبهای موجود در نمونه استخراجی توسط دستگاه های کروماتوگرافی گازی 2(CGC-FID) باستون مویینه و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی3(GC/MS) مورد شناسایی کمی و کیفی قرار گرفتند. در میان 42 ترکیب شناسایی شده در این اسانس، به ترتیب ترکیبهای آلفا- ترپینیل استات (3/39%) و پولگون (7/27%)، بالاترین درصد را به خود اختصاص میدهند.

گیاه Zizyphus jujuba Mill به عنوان یک گیاه دارویی ارزشمند که در طب سنتی ایران جایگاه ویژهای دارد با پراکنش در مناطق مختلف کشور با شرایط آب و هوایی متفاوت، دامنه بردباری اکولوژیکی وسیعی از خود نشان داده است. این درخت در مناطق مرطوب و کمارتفاع سواحل دریای خزر در استانهای گیلان و مازندران تا مناطق خشک و کویری یزد و طبس و ارتفاعات استانهای فارس، لرستان و همدان مشاهده میشود. وجود این گیاه در این مناطق نشاندهنده تنوع ژنتیکی زیاد این گونه است. درخت عناب ضمن استفاده در توسعه فضای سبز، در عرصه های منابع طبیعی و باغها با شرایط اکولوژیکی متفاوت، ترکیبهای شیمیایی و مواد مؤثر دارویی متنوعی خواهد داشت. با ایجاد کلکسیون تحقیقاتی اکوتیپهای عناب ذخایر ژنتیکی این گونه که به دلایل مختلف در معرض تهدید است، حفظ خواهد شد. این طرح به منظور شناسایی مناطق پراکنش و ویژگی های توده های مختلف Zizyphus jujuba Mill در ایران و بررسی تنوع مورفولوژیکی آنها طی سالهای 81- 1378 اجرا شد. در بازدیدهای میدانی، اکوتیپهای عناب در 15 استان شناسایی و از 29 اکوتیپ نهال جهت بررسی های مورفولوژیکی و فنولوژیکی در ایستگاه تحقیقاتی مرحوم بدیعی واقع در 50 کیلومتری غرب قم در قالب بلوکهای کامل تصادفی کاشته شد (از هر اکوتیپ 5 نهال). صفات رویشی و زایشی نهالها از جمله زاویه شاخه با تنه، تعداد خار در شاخه، اندازه بزرگترین خار، اندازه شاخه یکساله، اندازه خار یکساله، شکل برگ، طول دمبرگ، طول برگ، عرض برگ، طول برگ انتهایی، عرض برگ انتهایی و رنگ برگ، یادداشتبرداری گردید. تجزیه واریانس صفات نشان داد که صفات طول و عرض برگ و طول و عرض برگ انتهایی در تکرارهای مختلف با یکدیگر اختلاف معنی داری داشتند. با مقایسه میانگینها به روش آزمون چند دامنهای دانکن، اکوتیپهای تحت بررسی از نظر صفات مورد ارزیابی در گروه های مختلفی قرار گرفتند.

سرشاخه گلدار گیاه Achillea eriophora DC، از شیراز، ارتفاع 1650 متر و در تیرماه سال 1382 جمعآوری گردید. نمونه ها با روش های تقطیر اسانسگیری شد. بازده اسانس در روش تقطیر با بخار، در نمونه های گل و برگ به ترتیب 1 درصد و 9/0 درصد و با روش تقطیر با آب، 2/1 درصد و 9/0 درصد بدست آمد. سپس نمونه ها توسط دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه قرار گرفتند. ترکیبهای عمده با استفاده از روش تقطیر با آب، در گل 1،8-cineole و (3/41درصد)، β- pinene و (4/12درصد) و a-thujene و (5/6 درصد) و در برگ 1،8-cineole و (41 درصد)، β- pinene و(8/13 درصد) و terpinen-4-ol و (1/9 درصد) و با روش تقطیر با بخار، در نمونه گل 1،8-cineole و (45 درصد)، β- pinene و (6/16 درصد) و E)-nerolidol (6/7 درصد) و در برگ 1،8-cineole و (5/41درصد)، E)-nerolidol) و (10 درصد) و β- pinene و (8/9 درصد) شناسایی و تعیین گردید.

بهمنظور بررسی اثر ایجاد زخم (تیغزدن) بر ریشه غدهای گیاه Ferula gumosa Boiss در ادامه حیات آن از سال 79 تا پایان 82 طرحی با سه تیمار سه بار، چهاربار و پنج بار تیغ و تیمار شاهد با روش آماری کاملا تصادفی در مرکز همند آبسرد دماوند اجرا شد. غده های گیاه مذکور از منطقه لار به مزرعه انتقال یافت. پس از دو دوره رویش تیمارها اعمال شد و صمغ استحصال گردید. بعد از اجرای سال اول طرح، زندهمانی پایه های تیغخورده و شاهد مورد مطالعه قرار گرفتند. مقایسه میانگین تولید صمغ نشان دادکه افزایش تعداد دفعات تیغزنی، کاهش محصول را به دنبال داشت. بیشترین میزان صمغ در تیمار سه بار و کمترین آن در تیمار پنج بار تیغزنی استحصال گردید. زندهمانی بوته ها در مقایسه با شاهد نشان از مرگ و میر آنها در تمام تیمارها میدهد. در تجزیه واریانس میان تیمارهای مختلف تولید صمغ و همچنین زندهمانی تیمارها اختلاف معنی داری وجود ندارند. جهت ترمیم و بازسازی غده های جا به جا شده مدت زمان دو سال (دو دوره رویش) کافی نیست.

ژنوتیپهای گیاه Rosa damascena Mill از نقاط مختلف کشور جمعآوری و در مزرعه تحقیقاتی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع در قالب یک طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار کشت شدند. در میان نمونه های فوق تعداد 11 ژنوتیپ از نظر عملکرد گل در یک دوره گلدهی، تعداد گل در شاخه، وزن متوسط گل، و صفات مورفولوژیکی براساس نتایج تجزیه واریانس، ژنوتیپها از نظر عملکرد، تعداد گل در متر مربع و وزن متوسط گل، اختلاف بسیار معنی داری نشان دادند. مقایسه میانگینها نیز ژنوتیپها را براساس صفات عملکرد گل، تعداد گل و وزن متوسط گل به ترتیب در 3، 4 و 3 گروه قرار داد. ژنوتیپهای شماره 6 و 2 از لحاظ عملکرد گل در هکتار، ژنوتیپهای شماره 6 و 18 از نظر تعداد گل در واحد سطح بیشترین مقادیر را به خود اختصاص دادند، درحالیکه ژنوتیپ شماره 26 با عملکرد و تعداد ناچیز گل، بیشترین وزن متوسط گل را نشان داد و پس از آن ژنوتیپهای شماره3 و 2 قرار گرفتند. تفاوت بسیار معنی داری نیز از نظر صفات مورفولوژیکی از قبیل ارتفاع، زاویه شاخه، تعداد برگ، تراکم خار، طول خار، تعداد گل در شاخه، طول وعرض نهنج میان ژنوتیپها مشاهده شد. همچنین ژنوتیپها براساس مقایسه میانگین صفات ارتفاع و تعداد گل در شاخه، به 4 گروه، قطر تاج پوشش و طول غنچه به 2گروه، زاویه شاخه و تعداد برگ به 5 گروه و تراکم خار و طول خار، طول و عرض نهنج، عرض غنچه به 3 گروه مجزا تقسیم شدند. نتایج تجزیه همبستگی میان صفات نیز نشان داد که تعداد گل در واحد سطح، طول غنچه و عرض نهنج با عملکرد همبستگی مثبت و معنی داری دارند، تفاوت میان ژنوتیپهای تحت مطالعه از نظر عملکرد و صفات مورفولوژیکی و نیز همبستگی میان صفات مختلف نشاندهنده ژرم پلاسم غنی این گیاه و وجود ظرفیت و پتانسیلهای وسیع برای اصلاح صفات مورد نظر در جهت توسعه کشت، افزایش بازده و بهره برداری تجاری گل محمدی در کشور میباشد.