مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال بیستم شماره 2 (پیاپی 24، تابستان 1383)

در پژوهش حاضر اثر سه سطح از کود ازت (0، 100 و 200 کیلوگرم در هکتار) و دو سطح از کودهای فسفر و پتاس (100 و 200 کیلوگرم) در قالب 12 تیمار از N/P/K بر وزن تر، وزن خشک، تعداد برگ، سطح برگ و نیز اسانس برگ گیاه Mentha piperita L. تحت شرایط مزرعهای مورد ارزیابی قرار گرفت. با توجه به نتایج بدست آمده تیمار 200/200/200 کیلوگرم در هکتار از N/P/K اثر مثبتی بر افزایش تعداد، وزن تر و وزن خشک برگ همراه داشت، در حالی که نسبت 200/100/200 کیلوگرم در هکتار از N/P/K موجب افزایش سطح برگ و نیز اسانس برحسب درصد وزن تر شد. مطابق با نتایج بدست آمده بین میزان اسانس برگ و سطح برگ نیز همبستگی مثبتی مشاهده شد. همچنین مصرف کودهای فسفر و پتاس به تشدید اثر ازت بر مقدار اسانس ونیز سطح برگ منجر شد.

جنس Echinophora در ایران 4 گونه گیاه علفی چند ساله معطر دارد که دو تای آنها انحصاری ایران هستند و دو تای دیگر علاوه بر ایران در آناتولی، ارمنستان، ترکمنستان، افغانستان، شبه جزیره بالکان، کرت، قبرس و سوریه نیز میرویند. در این تحقیق، اندامهای هوایی گیاه خوشاریزه معطر Echinophora sibthorpiana Guss.) در زمان گلدهی کامل، از رویشگاه طبیعی خود در اطراف تهران، جمعآوری گردید و پس از خشک شدن در سایه و دمای محیط به روش تقطیر با بخار آب، اسانسگیری شد. پس از رطوبت زدایی از اسانس، بازده اسانس نسبت به وزن گیاه خشک محاسبه گردید. اسانس حاصله با استفاده از دستگاه گازکروماتوگراف (GC) و گازکروماتوگراف متصل شده با طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد شناسایی کمی و کیفی قرار گرفت. در اسانس Echinophira sibthorpiana هفده ترکیب شناسایی شد که ترکیبهای اصلی دلتا-3-کارن (8/31%)، آلفا-فلاندرن (0/31%) و متیل اوژنول بودند. اسانس این گونه به دلیل دارا بودن مقادیر قابل توجهی از دلتا-3- کارن و آلفا-فلاندرن که هر دو از ترکیبهای بسیار معطر و مورد استفاده در صنایع عطرسازی و آرایشی-بهداشتی هستند می تواند مفید و قابل استفاده باشد.

بهمنظور بررسی کمیوکیفی اسانس سرشاخه های گلدار گیاه Thymus kotschyanus در شرایط کشت گلخانه و مزرعه، بذر چهار جمعیت از این گونه از مناطق آذربایجان شرقی، سیراچال تهران، میانه و تبریز جمع آوری و پس از کشت در گلخانه و مزرعه مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع مورد مطالعه قرار گرفت. نمونه ها در گلخانه در طرح کاملا تصادفی با سه تکرار و ده گلدان برای هر واحد آزمایشی و در مزرعه در بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار کاشته شدند. برای جداسازی اسانس گیاهان از دستگاه تقطیر با آب (کلونجر) استفاده شد و بعد توسط دستگاهGC وGC/MS ترکیبهای اسانس، مورد تجزیه و تحلیل و شناسایی قرار گرفتند. ترکیبهای عمده موجود در اسانس شامل تیمول (Thymol)، کارواکرول (Carvacrol) و پارا- سایمن (r-cymen) بود. مقدار حداکثر تیمول برابر 94/65 درصد در جمعیت مربوط به آذربایجان شرقی و حداکثر مقدار کارواکرول 14/53 درصد در جمعیت مربوط به سیراچال و بالاترین مقدار پارا- سایمن برابر 4/20 درصد در جمعیت آذربایجان شرقی اندازه گیری شد. در نمونه های مزرعه بازده اسانس نسبت به نمونه های گلخانه بیشتر، ولی درصد ترکیبهای عمده تیمول و کارواکرول کاهش یافت، و مونوترپنها درصد بیشتری از وزن اسانس را نسبت به گلخانه به خود اختصاص دادند. مقدار ترکیب پارا- سایمن در مزرعه افزایش یافته، درصورتیکه گاما- ترپینن درصد بسیار ناچیزی را تشکیل داد که این پدیده میتواند به دلیل مسیر مشترک تشکیل این ترکیبها در گیاهان وابسته باشد که به دلیل اختلاف شرایط آب و هوایی در دو محیط باعث تبدیلاتی در ترکیبهای اسانسها میشود.

پسودوموناس آئروجینوزا از عوامل مهم بیماریزای فرصت طلب میباشد که با داشتن عوامل بیماریزایی متعدد قادر است طیف وسیعی از عفونتها را ایجاد کند. پیدایش و گسترش سویه های جدید مقاوم به آنتی بیوتیکها نیز درمان این عفونتها را با مشکل مواجه کرده است. هدف از انجام این مطالعه بررسی اثر ضد میکربی عصاره Ruta graveolens بر سویه استاندارد پسودوموناس آئروجینوزا ATCC27853 بوده است. برای این منظور، ضمن تعیین مقدار حداقل غلظت ممانعت کننده از رشد و حداقل غلظت کشنده عصاره مورد مطالعه برای پسودوموناس آئروجینوزا، تغییرات تعداد باکتری ها در حضور غلظتهای 1، 2، 4 و 8 درصد روتا گراوئولنس در مقایسه با نمونه شاهد مورد بررسی قرار گرفت و با تغییرات تعداد باکتری ها در حضور 00078/0 و 00156/0 میکروگرم در میلیلیتر جنتامایسین، مقایسه گردید. نتایج بدست آمده نشان داد که عصاره بر پسودوموناس آئروجینوزا اثر ضد میکروبی دارد و مقدار حداقل غلظت ممانعت کننده از رشد و حداقل غلظت کشنده برابر بوده و معادل 10 درصد بدست آمد. مقایسه تغییرات تعداد باکتری ها در حضور عصاره و جنتامایسین نیز نشان داد که غلظت 8 درصد عصاره بعد از 4 ساعت، اثری معادل غلظت 00156/0 μg/mlجنتامایسین بعد از گذشت 2 ساعت دارد. باتوجه به مقاومت بالای پسودوموناس آئروجینوزا به آنتیبیوتیکهای متداول، احتمال دارد که با مطالعات بیشتر بتوان از گیاهان دارویی، از جمله روتا گراوئولنس بهعنوان دارو استفاده کرد.

سرشاخه گلدار گیاه Achillea millefolium subsp. millefolium در اوایل مرداد 1382 از منطقه لار در استان تهران جمعآوری گردید. بعد از نمونه با روش های تقطیر اسانسگیری شد. بازده اسانس در روش تقطیر با بخار، در نمونه های گل و برگ به ترتیب 2/0 و 05/0 درصد و با روش تقطیر با آب، 4/0 و 04/0 درصد بدست آمد. اسانسها توسط دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه قرار گرفتند. ترکیبهای عمده به روش تقطیر با آب در نمونه گل عبارتند از: p-cymene و(8/19درصد)، n- heptanol و(2/15 درصد) و bornyl acetate و (12 درصد) و در نمونه برگ p- cymene و (1/24 درصد)، n- heptanol و (1/11 درصد) و camphor و (9/5 درصد) و همچنین در روش تقطیر با بخار، ترکیبهای عمده در گل عبارتند از:E)-isoeugenyl acetate) و (18 درصد)، n- heptanol و (3/16 درصد)، bornyl acetate و (2/16 درصد) و p-cymene و (3/9 درصد) و در برگ Z)- isodemicin) و (16 درصد)،E)-isoeugenyl acetate) و (9/14درصد)،nootkatin و (13درصد) و longifolene و(8/11درصد) مورد شناسایی قرار گرفتند. در این تحقیق اختلاف قابل توجهی در میزان اسانس نمونه ها و ترکیبها مشاهده شده است که قابل توجه تولیدکنندگان اسانس خواهد بود.

سرشاخه گلدار گیاه Achillea millefolium subsp. millefolium در اوایل مرداد 1382 از منطقه لار در استان تهران جمعآوری گردید. بعد از نمونه با روش های تقطیر اسانسگیری شد. بازده اسانس در روش تقطیر با بخار، در نمونه های گل و برگ به ترتیب 2/0 و 05/0 درصد و با روش تقطیر با آب، 4/0 و 04/0 درصد بدست آمد. اسانسها توسط دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه قرار گرفتند. ترکیبهای عمده به روش تقطیر با آب در نمونه گل عبارتند از: p-cymene (8/19 درصد)، n- heptanol (2/15 درصد) و bornyl acetate (12 درصد) و در نمونه برگ p- cymene (1/24 درصد)، n- heptanol (1/11 درصد) و camphor (9/5 درصد) و همچنین در روش تقطیر با بخار، ترکیبهای عمده در گل عبارتند از:(E)-isoeugenyl acetate (18 درصد)، n- heptanol (3/16 درصد)، bornyl acetate (2/16 درصد) و p-cymene (3/9 درصد) و در برگ (Z)- isodemicin (16 درصد)،(E)-isoeugenyl acetate (9/14 درصد)،nootkatin (13 درصد) و longifolene (8/11 درصد) مورد شناسایی قرار گرفتند. در این تحقیق اختلاف قابل توجهی در میزان اسانس نمونه ها و ترکیبها مشاهده شده است که قابل توجه تولیدکنندگان اسانس خواهد بود.

به منظور مطالعه تنوع ژنتیکی برای عملکرد گل و صفات مورفولوژیکی در 11 ژنوتیپ گل محمدی، آزمایشی در قالب یک طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع به اجرا درآمد. تجزیه خوشهای و تجزیه به مؤلفه های اصلی برای گروهبندی ژنوتیپها مورد استفاده قرار گرفتند. براساس نتایج بدست آمده، ژنوتیپها برای عملکرد و صفات تعداد گل، وزن تک گل، ارتفاع گیاه، زاویه شاخه، طول و عرض نهنج، طول وعرض غنچه، طول و تراکم خار، اختلاف معنی داری با هم نشان دادند. در تجزیه به مؤلفه های اصلی، مهمترین صفات برای عملکرد گل مشخص گردید و سه مؤلفه مستقل اصلی به ترتیب 81/32، 78/19 و 84/15 درصد از کل تنوع را نشان دادند. در مؤلفه اول، تعداد برگ، عرض نهنج، تعداد گل در متر مربع و عملکرد گل در هکتار از صفات مهم ارزیابی شدند. در ارتباط با مؤلفه دوم، زاویه شاخه، تراکم خار، تعداد گل در شاخه، تعداد گل در مترمربع و عملکرد گل در هکتار مهمترین صفات میباشند. در خصوص مؤلفه سوم صفات قطر تاج پوشش، طول خار و عرض غنچه دارای اهمیت هستند. تجزیه خوشه ای، ژنوتیپها را در 3 گروه قرار داد. بیشترین فاصله ژنتیکی میان ژنوتیپهای 1 و 26 بدست آمد. همچنین توزیع ژنوتیپها براساس سه مؤلفه اصلی، با نتایج تجزیه خوشه ایمطابقت نشان داد.

استان بوشهر در جنوب ایران و در حاشیه خلیج فارس و در گستره ارتفاعی از سطح دریا تا 1900 متر قرار گرفته است. این استان به دو بخش جلگهای و کوهستانی تقسیم شده که خاک منطقه جلگهای، شور و شنی رسی و منطقه کوهستانی، شنی، گاهی رسی و آبرفتی است. جهت بررسی پراکنش گیاهان دارویی، استان بوشهر به چهار قسمت تقسیمبندی شده و بعد هر سال یک قسمت به طور کامل مورد بازدید قرار گرفت. طی بررسی مناطق استان و جمعآوری گونه های دارویی در سالهای 74 تا 78 تعداد 70 گونه گیاه دارویی جمعآوری گردید. از این تعداد 32 گونه علفی، 17 گونه بوتهای، 12 گونه درختچهای، 7 گونه درختی و 2 گونه غدهای است. اطلاعات مربوط به فرم رویش، ارتفاع از سطح دریا و محل دقیق جمعآوری و نام محلی و... ثبت گردید. همچنین اطلاعات اقلیمی منطقه برای بدست آوردن روابط اکولوژیکی گیاهان جمعآوری گردید. همراه با جمعآوری نمونه های گیاهان دارویی در استان بوشهر با مراجعه به افراد بومی مجرب و با سابقه در امر گیاهان دارویی، اطلاعاتی در زمینه های فصل برداشت و اندام مورد استفاده، جمعآوری و یادداشت گردید.

گیاه Melissa officinalis L بومی نواحی شرق مدیترانه و غرب آسیا است. در نواحی جنوبی و مرکزی اروپا، اسپانیا تا قفقاز و بخشهایی از آسیا از جمله ایران میروید. به دلیل رایحه معطرش در بسیاری از نواحی گرم دنیا کاشته میشود. سرشاخه های گیاه M. officinalis در مرحله گلدهی از سه محل کشت در استانهای فارس (اطراف شیراز)، تهران (اطراف کرج) و سمنان جمعآوری گردید و پس از آماده سازی گیاهان به روش تقطیر با آب (با دستگاه کلونجر) اسانسگیری شدند. بازده اسانس نمونه فارس، کرج و سمنان به ترتیب 14/0، 25/0 و 26/0 بود. تجزیه و شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده اسانسها به وسیله دستگاه های GC و GC/MS با محاسبه شاخصهای بازداری و مطالعه طیفهای جرمی صورت گرفت. در مجموع از نمونه فارس، کرج و سمنان به ترتیب 17، 17، 14 ترکیب شناسایی شدند. مهمترین ترکیبهای شناسایی شده در اسانس نمونه فارس عبارت از: سیترونلال (4/25%)، بتا-کاریوفیلن (3/11%)، تیمول (5/10%)، گلوبولول (1/6%)، کاریوفیلن اکساید (5/6%) و ژرانیول (7/5%). ترکیبهای عمده شناسایی شده در اسانس نمونه کرج عبارت است از: سیترونلال (3/9%)، کارواکرول (8/31%)، هومولن اپوکساید (4/25%) و آلفا- هومولن (2/10%). مهمترین ترکیبهای شناسایی شده در اسانس نمونه سمنان عبارت است از: سیترونلال (8/43%)، بتا-کاریوفیلن (5/13%)، تیمول (9/7%)، گلوبولول (8/6%)، نرال (3/5%) و ژرانیال (0/5%). چهارده ترکیب در اسانس سه نمونه مشترک بود تنها ترکیب شاخص مشترک سیترونلال بود. چهار ترکیب شاخص در اسانس نمونه های فارس و سمنان مشترک بود و این دو اسانس نسبت به اسانس نمونه کرج شباهت بیشتری به هم داشتند.