مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال بیست و یکم شماره 1 (پیاپی 27، بهار 1384)

مطالعه فنولوژیک برای تنظیم برنامه های بهره برداری از گیاهان، میزان مواد مؤثر، جمع آوری بذرها، مبارزه با آفات گیاهی، جلوگیری از برداشتهای بی موقع، از بین بردن گیاهان هرز و مهاجم، پرورش زنبور عسل و شناخت ارزش غذایی گونه های گیاهی در مراحل مختلف حیاتی حایز اهمیت فراوانی است. در این بررسی سه محل در عرضها و نقاط مختلف ارتفاعی با تنوع گیاهی متفاوت در محدوده جغرافیایی استان هرمزگان بین 800 تا 1400 متر ارتفاع از سطح دریا برگزیده شدند. در هر رویشگاه فعالیتهای رویشی و زایشی گونه دارویی مورخوش (Zhumeria majdae) هر هفته یکبار در مدت 2 سال ثبت گردید. نتایج این بررسی نشان می دهد که به طور کلی اختلاف زمانی از آغاز رشد تا پایان رشد زایشی حدود 20 روز، تفاوت طول دوره رکود حداکثر کمتر از یک ماه، اختلاف دوره آغاز رشد زایشی تا گلدهی کامل حداکثر دو هفته و اختلاف طول دوره ظهور بذر تا ریزش کامل آن در مناطق مختلف ارتفاعی 15 روز است و به طور کلی این دوره حداقل 40 روز و حداکثر دو ماه است. آغاز رشد رویشی بین هفته سوم بهمن تا هفته اول اسفند ماه متغیر است و زمان اوج برگدهی از هفته اول تا هفته آخر خرداد ماه متغیر می باشد. به طور کلی با توجه به مناطق مورد مطالعه می توان نتیجه گرفت که با افزایش ارتفاع از سطح دریا آغاز رشد رویشی و ظهور برگهای اولیه به تاخیر می افتد و ارتفاع از سطح دریا در طول دوره رشد رویشی و زمان وقوع پدیده های حیاتی نقش دارد و با افزایش آن دوره رویش طولانی تر می گردد.

درمنه (Artemisia) مهمترین جنس تیره کاسنی است که شامل حدود 400 گونه در دنیا می باشد. گونه های این جنس به لحاظ داشتن خواص دارویی با اهمیت هستند. در ایران حدود 34 گونه از این جنس وجود دارد. بخشهای هوایی گونه های درمنه، Artemisia biennis، Artemisia oliveriana، Artemisia aucheri؛ Artemisia persica و Artemisia scoparia در فصل گلدهی از رویشگاه های مختلف منطقه کاشان برداشت گردید. اسانس این گونه ها با روش تقطیر با آب استخراج شد و اجزای آن با روش کروماتوگرافی (GC) و کروماتوگرافی متصل به طیف سنجی جرمی (GC/MS) تجزیه و تحلیل و شناسایی شد. ترکیبهای اصلی گونه های A. biennis، آلفا- هیماکالن (%74/58)، A. scoparia، کاپیلین (%32/23)، A. persica، سیس-سابینن هیدرات استات (%74/76)، A. aucheri کامفور (% 87/22)، بودند، A. oliveriana، آلفا-توجون (% 32/43). ترکیبهای 1و8-سینئول و پارا – سیمن در این گونه ها مشترک بودند.

ژنوتیپهای گل محمدی (.Rosa damascena Mill) از مناطق مرکزی کشور جمع آوری و در مزرعه تحقیقاتی مؤسسه جنگلها و مراتع در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار کشت شدند. نمونه های مربوط به 6 استان از نظر درصد و عملکرد اسانس و نیز از نظر تعداد اجزا مختلف گل (گلبرگ، پرچم و مادگی) در سالهای 1380 تا 1382 مورد ارزیابی قرار گرفتند. براساس نتایج بدست آمده، بیشترین درصد و عملکرد اسانس استخراج شده به روش تقطیر با آب به ترتیب از نمونه های اصفهان7 (05/0 درصد) و یزد1 (09/1338 گرم درهکتار) در سال 1381 مشاهده گردید. در سال 1380 نیز بیشترین درصد اسانس در نمونه های یزد2 (03/0 درصد) و اصفهان6 (029/0 درصد) مشاهده شد. اما در سال 1382 نمونه های تهران (016/0 درصد) و اصفهان8 (015/0 درصد) بیشترین اسانس را نشان دادند. در سالهای 1380 و 1382 نمونه های یزد2 (60/468 گرم درهکتار) و سمنان1 (50/249 گرم درهکتار) به ترتیب بیشترین عملکر اسانس را داشتند. براساس میانگین سالهای مختلف، نمونه های یزد1 (020/0 درصد) و اصفهان1 (019/0 درصد) بیشترین درصد اسانس رانشان دادند. همچنین نمونه یزد1 با تولید 33/632 گرم درهکتار،بیشترین عملکرد اسانس در سالهای مختلف را به خود اختصاص داد. ژنوتیپهای مختلف از نظر اجزاء گل اختلاف نشان دادند. بیشترین تعداد گلبرگ در هر یک از سالهای مورد مطالعه در نمونه جمع آوری شده از استان تهران مشاهده شد. همچنین این نمونه بیشترین تعداد مادگی در سالهای 82-81 و نیز بالاترین میانگین 3 سال از صفت مذکور را دارا بود. نمونه اصفهان10 نیز در میان ژنوتیپهای مورد بررسی بیشترین متوسط تعداد پرچم را در سالهای مذکور نشان داد. براساس نتایج حاصل از این بررسی، توانمندی متفاوتی میان ژنوتیپهای گل محمدی مناطق مرکزی ایران از نظر اجزاء گل نیز تنوع نشان دادند. از این رو با توجه به اهمیت اسانس به عنوان ارزشمندترین فرآورده گل محمدی، گزینش ژنوتیپها در جهت ایجاد و معرفی ارقام برتر، به ویژه از نظر کیفیت و کیفیت اسانس، در گل محمدی امکان پذیر و در برنامه های به نژادی این گیاه از الویت خاصی برخوردار می باشد.

جنس Pimpinella در ایران حدود 23 گونه دارد که بیشتر یکساله می باشند. گونه P. eriocarpa در غرب و جنوب ایران پراکنش دارد. اندام هوایی و بذر گیاه در مرحله گلدهی و بذردهی از منطقه خجیر در شمال شرقی استان تهران جمع آوری گردید و پس از آماده سازی گیاه با روش تقطیر با آب4 (دستگاه کلونجر) اسانس گیری شد. بازده اسانس اندام هوایی 3/1% و بذر 7/5% (نسبت به وزن خشک) بود. تجزیه و شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس ها به وسیله دستگاه های GC و GC/MS با محاسبه شاخص های بازداری و مطالعه طیف های جرمی صورت گرفت. در اسانس اندام هوایی 15 ترکیب و در اسانس بذر 8 ترکیب شناسایی شد. مهمترین ترکیبهای شناسایی شده در اسانس اندام هوایی پری گایجرن5 (9/59%)، لیمونن6 (6/17%) والمیسین7 (5/12%) بود. همچنین ترکیبهای مهم اسانس بذر، لیمونن (3/49%) و المیسین (5/44%) بود

به منظور بررسی اثر رژیم های مختلف آبیاری بر عملکرد و اجزای عملکرد گیاه دارویی سیاه دانه، آزمایشی در دو سال زراعی 1376 و 1377 در ایستگاه تحقیقات گیاهان دارویی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی قزوین انجام گرفت. طرح آزمایشی مورد استفاده، بلوکهای کامل تصادفی با 3 تکرار بود. تیمارهای آبیاری شامل دور آبیاری 7، 14 و 21 روز و بدون آبیاری (دیم) بود. صفات اندازه گیری شده شامل ارتفاع بوته، وزن هزار دانه، تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه در کپسول، نسبت وزن دانه به وزن کپسول و عملکرد دانه بود. نتایج نشان داد که رژیم های آبیاری به طور معنی داری در هر دو سال آزمایش بر ارتفاع بوته، تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه در کپسول و عملکرد دانه تاثیر داشت و تمامی صفات فوق در تیمارهای آبیاری، بالاتر از بدون آبیاری بودند، آبیاری هیچ گونه اثر معنی داری بر وزن هزار دانه و نسبت وزن دانه به وزن کپسول نداشت. بالاترین عملکرد دانه در هر دو سال آزمایش مربوط به دور آبیاری 7 روز بود (1118 کیلوگرم در هکتار) بود. البته در زمان کمبود رطوبت و حتی به صورت دیم گیاه نسبت به کم آبی از خود مقاومت نشان داد و با حداقل رطوبت، تولید محصول نمود. از بین صفات اندازه گیری شده، ارتفاع بوته، تعداد کپسول در بوته و تعداد دانه در کپسول همبستگی مثبت بسیار زیادی با عملکرد دانه نشان دادند.

به منظور افزایش بازده اسانس گیری و نیز کیفیت اسانس یک گونه اوکالیپتوس با نام علمی Eucalyptus globulus برگهای این گونه در زمان گلدهی (تابستان 1383) از ایستگاه تحقیقاتی زاغمرز واقع در پاسند بهشهر جمع آوری گردید و در بخش گیاه شناسی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، مورد شناسایی قرار گرفت. برگهای خشک و آسیا شده این گیاه به دو روش تقطیر با بخار آب و تقطیر با آب اسانس گیری شد و برشهای مختلف اسانس در فواصل زمانی پانزده دقیقه جمع آوری گردیدند. بازده اسانس گیری در هر برش اسانس محاسبه شد و مشخص گردید که در هر دوروش افزایش زمان اسانس گیری، منجر به تولید اسانس بیشتر می گردد. از طرف دیگر با تزریق برشهای بدست آمده به دستگاه G C مشخص شد که با افزایش مدت زمان اسانس گیری، میزان ترکیب اصلی اسانس (1و8-سینئول) کاهش می یابد. در روش تقطیر با بخار آب، بازده اسانس از6/1% پس از 15 دقیقه به 42/2% پس از 180 دقیقه از شروع اسانس گیری افزایش یافت، در حالی که میزان نسبی ترکیب اصلی(1و8-سینئول) از 2/82% به 8/74% تنزل نشان داد. در روش تقطیر با آب، بازده اسانس از55/1% پس از 15 دقیقه به 86/2% پس از 180 دقیقه از شروع اسانس گیری افزایش یافت، در حالی که میزان نسبی ترکیب اصلی(1و8-سینئول) از 7/92% به 6/85% کاهش نشان داد. در اسانس این گونه از اوکالیپتوس، تعداد پانزده ترکیب شناسایی شد که در میان آنها سه ترکیب 1و8-سینئول (20/82%-80/74%)،آلفا- پینن(70/7%-28/6%) و لیمونن (20/6%-70/5%) در روش تقطیر با بخار آب و همین سه ترکیب،1و8-سینئول (70/92%-60/85%)،آلفا- پینن (37/2%-02/2%) و لیمونن(10/3%-04/2%) در روش تقطیر با آب، بالاترین درصد را به خود اختصاص دادند.

تنوع گیاهی در اکوسیستمهای مناطق خشک، زیاد و بیشترین تعداد گونه های نادر و در حال انقراض در این مناطق یافت می شوند. به علاوه گونه های گیاهی انحصاری نیز در اکوسیستمهای خشک وجود دارند. این اکوسیستمها مرکز تنوع زیستی و در بعضی از موارد دارای غنای گونه ای نیز می باشند. این پژوهش براساس مشاهدات در حین اجرای طرحهای تحقیقاتی در زمینه گیاهان دارویی و نیز بازدیدهای صحرایی طی سالهای 1383-1372 و اطلاعات کتابخانه ای صورت گرفته است. در این بررسی 37 گونه از 25 تیره به عنوان گیاهان دارویی مقاوم به خشکی شناسایی و معرفی گردیدند. علاوه براین نام علمی، نام فارسی، تیره، فرم رویشی، نحوه تکثیر، محل پراکنش، قسمتهای مورد استفاده و ترکیبهای شیمیایی، خواص مهم دارویی گیاه شرح داده شده است. خانواده های گیاهی غالب که از نظر دارویی اهمیت دارند و در مناطق خشک رشد و نمو می کنند عبارتند از: Lamiaceae، Apiaceae، Solanaceae، Fabaceae، Papaveraceae، Cucurbitaceae، Chenopodiaceae، Asteraceae، Capparidaceae، Liliaceae. بیشترین تعداد گونه های دارویی به ترتیب مربوط به خانواده های Lamiaceae، Apiaceae و Solanaceae می باشند.

به منظور بررسی کارآیی انرژی تولید در اکوسیستم های زراعی، این تحقیق در سال 1383 در مجتمع تحقیقاتی البرز کرج به اجرا در آمد. در این آزمایش از گیاه دارویی بادرنجبویه (Melissa officinalis) که در سال 1381 استقرار یافته و کف بر شده بود استفاده گردید. تیمارهای مورد بررسی شامل کاربرد 80 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار به فرم اوره و به صورت مصرف در خاک و همچنین به صورت محلول پاشی دو درصدی بر اندام هوایی گیاه در مقایسه با تیمار شاهد بود که در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 3 تکرار مورد بررسی قرار گرفتند. در هر دو روش، هنگامی که ارتفاع گیاه به حدود 10 سانتیمتری رسید، اولین تقسیط و 30 روز بعد دومین تقسیط به گیاه داده شد. برداشت گیاه قبل از گلدهی انجام شد. به منظور بررسی کارآیی انرژی تولید در دو روش فوق، نرم افزار کامپیوتری ویژه ای که طراحی و برنامه نویسی شده بود مورد استفاده قرار گرفت. نتایج بدست آمده از تجزیه واریانس نشان داد که روش های تغذیه گیاه بر کارآیی انرژی تولید، در سطح پنج درصد معنی دار بود. مقایسه میانگین تیمارها نشان داد که کارآیی انرژی در روش محلول پاشی معادل 14/2 بود که نسبت به سایر روش ها اختلاف معنی داری داشت و ضمن افزایش عملکرد، موجب کاهش مصرف نهاده پر انرژی مانند کود شیمیایی نیتروژنی گردید که در نهایت افزایش کارآیی انرژی تولید را در گیاه دارویی ملیس به دنبال داشت. با توجه به نتایج آزمایش، روش محلول پاشی را می توان گامی مناسب به منظور کاهش مصرف کود، حفظ محیط زیست، اقتصادی نمودن فرآیند تولید و در نهایت یکی از روش های دستیابی به اهداف کشاورزی پایدار معرفی نمود.