فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 18، سال 1384)

بیابان به عنوان یک بیوم از بیومهای زیست کره (بیوسفر) که حاصل چرخش های اتمسفری است، مورد قبول همگان است. آنچه امروز به عنوان تهدیدی بر محیط زیست از آن یاد می شود، پدیده بیابانزایی است که از پیامدهای تغییر اقلیم و توسعه نادرست فعالیتهای بشری است. صرفنظر از میزان تاثیر گذاری هر کدام از این عوامل بر پدیده بیابانی شدن، آنچه که تا به حال در شرایط کشورمان کمتر مورد توجه بوده، تعیین حدود و قلمرو گسترش بیابانهای طبیعی از دیدگاه های مختلف محیطی است. در این مقاله، سعی شده است تا پهنه بندی مناطق بیابانی بر اساس شاخصها و معیارهای اقلیمی در سطح استان پهناور خراسان ارایه گردد. با این هدف، پس از شناسایی شبکه ایستگاه های هواشناسی موجود در استان و بررسی کمی و کیفی آمار مربوطه، اطلاعات مربوط به 85 ایستگاه مورد استفاده قرار گرفت. توزیع مکانی آنها در محیط GIS به صورت نقطه ای (map Point) انجام شد. این لایه به عنوان نقشه پایه برای کارهای بعدی مورد استفاده قرار گرفت. در ادامه برخی از مولفه های جوی از جمله ضریب بی نظمی بارش، ضریب خشکی دومارتن، ضریب تغییرات سالانه بارندگی، متوسط سلانه دما، بارش و تبخیر را که به طور بارز منعکس کننده ویژگی های اقلیمی مناطق بیابانی است، برای تمامی ایستگاه های منتخب محاسبه گردید. آنگاه به روش میان یابی و با استفاده از نرم افزار سورفر (Surfer)، نقشه های هم میزان (ایزومتریک) مربوط به شاخصهای اقلیمی ترسیم گردید. از بین خطوط کنتوری رسم شده، مقادیر عددی مربوط به هر شاخص به عنوان ممیزهای مناطق بیابانی اقلیمی به روش تطبیق با لایه اطلاعاتی کوه و دشت و قضاوت کارشناسی تعیین شد. در نهایت با انطباق و همپوشانی لایه های اطلاعاتی مختلف، نواری انتقالی بوجود آمد که حد داخلی آن واجد ویژگی های بیابانهای طبیعی و حد خارجی آنرا مناطق غیر بیابانی تشکیل داد. نتایج نشان داد که در عبور از مناطق بیابانی فعال به غیر بیابان، ناحیه ای انتقالی وجود دارد که ویژگی های هر دو منطقه را در برداشته و به عنوان منطقه نیمه بیابانی شناخته می شود. این موضوع بیانگر تغییرات تدریجی پدیده های محیطی است و معمولا فرآیندهای بیابانزایی در این ناحیه فعال می باشد.

بادهای 120 روزه دشت سیستان جز سهمناک ترین بادها در ایران و جهان هستند. به رغم وجود مشکل فرسایش بادی در این دشت، قرار گرفتن آن در پایاب هیرمند و در کنار هامونها، امکان سکونت جمع کثیری از مردم را فراهم آورده است. تمرکز زیاد جمعیت این ناحیه در مقایسه با سایر مناطق تحت سیطره فرسایش بادی ایران، مطالعات عمیق تر و بیشتری را در این مورد ضروری می نماید. یکی از اولین اقدامات در برنامه ریزی برای مهار فرسایش بادی، تعیین جهت بادهای فرساینده است. این کار از طریق تحلیل باد در ایستگاه های هواشناسی، مشاهدات صحرایی و استفاده از عکسهای هوایی از گذشته معمول می باشد. با پیشرفتهای بوجود آمده در فناوری سنجش از دور، امکان استفاده از تصاویر ماهواره ای نیز در این عرصه فراهم شده است. استفاده از تصاویر ماهواره ای با قدرت تفکیک بالا برای تعیین جهت عوارض ماسه ای با فنونی مشابه تفسیر عکسهای هوایی امکانپذیر می باشد. لیکن یکی از مزایای ماهواره MODIS که کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ تعدد تصاویر و امکان استفاده از آن برای ردیابی مسیر طوفانها است. در این پژوهش مسیر طوفانها با استفاده از 4 تصویر MODIS مربوط به خرداد تا مرداد سال 1380 شمسی تعیین گردید و با جهت بادهای فرساینده بدست آمده از مشاهدات صحرایی در 17 نقطه و تحلیل بادهای ایستگاه سینوپتیک زابل مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج حاکی از آن است که بطور کلی هماهنگی خوبی بین جهت طوفانها در تصاویر ماهواره ای و مقادیر مشاهده ای وجود دارد. با این همه، انحرافی بین 10 تا 31 درجه با واقعیت سطح زمین در نقاط بسیار نزدیک به روستاها و مزارع دیده شد که نشان دهنده تاثیر وجود ساختمانها، بادشکنها و سایر موانع بر انحراف جهت عمومی بادها است. تفاوت 5 تا 23 درجه ای جهت باد روی تصاویر ماهواره ای بیانگر وجود تغییرات مختصر جهت وزش رویدادهای مختلف است که استفاده از چند تصویر را ضروری می نماید.

موقیعت جغرافیایی دشت سیستان به دلیل همجواری با افغانستان و قرار داشتن تالابهای سه گانه پوزک، سابوری و هیرمند در این منطقه که از اکولوژی طبیعی و همچنین اکولوژی انسانی کارکرد خاصی به محیط طبیعی و فعالیتهای انسانی بخشیده، اهمیت خاصی به سیستان داده است.
این منطقه به رغم اهمیت خود در ترسالی ها و خشکسالی ها نقش موثری در تشدید طوفانهای گرد و خاک و حرکت ماسه های روان دارد. به نحوی که در ایام بادهای موسمی کلیه فعالیتها را تحت تاثیر قرار می دهد. خسارات ناشی از طوفان خطوط ارتباطی، نهرهای آبرسانی، منازل مسکونی، سلامت و بهداشت عمومی و ناوگان هوایی را دچار آسیب جدی می کند، به علاوه بخش قابل توجهی از نیرو و فرصتهای انسانی در جهت کنترل و مهار آن مصرف می شود.
با استفاده از داده های دورسنجی بر اساس نمود تفاوتهای ناشی از بازتاب طیفی پدیدهای زمینی بر روی تصاویر، همچنین کنترل زمینی، دامنه اثر فرسایش بادی و جریانهای جوی موثر بر آن (با استفاده از نقشه هایی که در مقیاس وسیع مسیر جریانها را نشان می دهد) مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این بررسی دامنه بروز طوفانهای گرد و خاک و قلمرو تاثیرگذاری منطقه ای و فرا منطقه ای آن را مشخص نموده است. شکل شماره یک موقعیت عمومی منطقه مورد بررسی را نشان می دهد.
نتایج بررسی ها نشان داده است که محلهای اصلی شروع برداشت ماسه های بادی در سه منطقه است. محل اول در ناحیه پایین دست و نزدیک به ورودی رودخانه فرارود به هامون سابوری می باشد. محل دوم در لبه غربی هامون هیرمند در ابتدای محل اتصال هامون سابوری به هیرمند می باشد. محل سوم در انتها و لبه غربی هامون هیرمند می باشد.

اگر چه پیشینه کاربرد خاکپوشهای نفتی برای تثبیت خاک و شن به بیش از صد سال می رسد، شمار گزارشهای پژوهشی یا تجربیات اجرایی در این زمینه بسیار اندک بوده و آنچه در دست است، بیشتر حاکی از مطلوبیت این نوع خاکپوش برای تثبیت موقت شن به صورت مکانیکی بوده و همان طور که انتظار می رود، در عمل نه فقط بهبودی در شرایط رطوبتی و حرارتی شن ایجاد نمی کند، بلکه مانع از کارکرد طبیعی آن برای ذخیره رگبارشهای مناطق خشک شده و افزون بر این، دامنه نوسانهای شبانه روزی دمای شن را تشدید می کند. با این حال، به نظر می رسد که در شرایط اضطراری، با رعایت ملاحظات زیست محیطی و به ویژه چنانچه مقدار مصرف مواد نفتی با استفاده از ذرات ذره بینی قیرهای سنگین معلق در آب (امولسیون قیر در آب) کاهش یابد، برای تثبیت موقت شن در سطوح وسیع بی رقیب است.

پوتریوم (Sanguisorba minor Scop.) یکی از گونه های مرغوب ترکیب گیاهی مراتع طبیعی کوهستانی است و کاشت آن در آب و هوای معتدل و خاکهای حاصلخیز منطقه گرگان از عملکرد قابل توجهی برخوردار است. از این رو لازم بود تا مسایل به زراعی آن مورد بررسی دقیق قرار گیرد. پژوهش حاضر با هدف تعیین میزان بذر و فاصله کاشت مناسب جهت حداکثر تولید علوفه در ایستگاه چالکی گرگان با بارندگی 450 تا 650 میلیمتر در سال انجام گرفت. در این تحقیق سه میزان بذر 15, 10 و 20 کیلوگرم در هکتار و چهار فاصله کاشت 40، 60، 45 و 100 سانتیمتر در قالب طرح آماری کرتهای خرد شده با چهار تکرار به مدت 4 سال مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد که تیمار فاصله کاشت 40 سانتیمتر و میزان بذر 15 کیلوگرم در هکتار با تولید متوسط 5250 کیلوگرم در هکتار بیشترین عملکرد علوفه را داشت و اختلاف آن با سایر تیمارها معنی دار بود. عملکرد تیمارها نیز در سالهای مختلف آزمایش متفاوت بود.

برای بررسی تاثیر بخش سیلاب بر تحولات پوشش گیاهی در پخش سیلاب ایستگاه شهید هادی احمدی، واقع در چنداب ورامین، تولید مرتع در سال 1380 و 1382 اندازه گیری شد. این عوامل در دو عرصه پخش سیلاب سیلاب با 50 نمونه و عرصه شاهد، 20 نمونه، با قطعه نمونه هایی به اندازه 1x1 متر اندازه گیری شدند. از یک گونه مرتعی نمونه برداری و درصد پروتئین خام، چربی، خاکستر، کلسیم و فسفر تعیین گردید. مقایسه میانگین تولید مرتع با استفاده از آزمون t در عرصه پخش سیلاب و شاهد تفاوت معنی داری در فاصله اطمینان 95 درصد، تفاوت معنی دار نشان نداده است. اندازه گیری عناصر مهم غذایی گیاهان در دو عرصه پخش سیلاب و شاهد نیز تفاوت ملاحظه ای نداشته اند. سیلاب دریافتی در سالهای آبی 1377 الی 1382 به ترتیب برابر 711078, صفر, 2523694, 393549، 2628549، و 960606 متر مکعب بوده است. لذا حجم کم سیلابهای گسترش یافته در عصر پخش سیلاب تاکنون تاثیر قابل ملاحظه ای بر تولید مرتع نداشته است.