فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال دوم شماره 1 (پیاپی 2، سال 1379)

نخستین گام برای هموار کردن راه پژوهش و هم اندیشی در حوزه مسایل بیابان و مهار بیابان زدایی، آشنایی با دانش واژه ها و مفاهیم اساسی موجود در آن است؛ به نحویکه درک مشترکی از کلیدواژه بدست آید. این نوشتار با مبنا قرار دادن آموزه پیش گفته، تلاش کرده است تا با فراگشایی و کافتن شماری از مهمترین چالش های موجود در ادبیات بیابانی، در راه حصول این دانستگی قدم بردارد. اینکه بیابان زایی چیست، چگونه پدید می آید و چه نسبتی با بیابان دارد؟ آیا بیابان نوعی اندوخته طبیعی است یا در شمار منابع طبیعی محسوب می شود، در هر صورت، تجدید پذیر است یا تجدید ناپذیر؟ آیا پیشروی بیابان یا بیابانی شدن، همان بیابان زایی است؟ بیابان زایی همان تخریب خاک است یا تخریب سرزمین؟ هر دو یا هیچکدام؟ اصولا «سرزمین» چیست، چه تفاوتی با «ارضی» دارد، چه نسبتی با «فضای جغرافیایی»؟ و در چه حالتی می توان سرزمینی را بیابان شده (Desertified) تلقی کرد؟ و سرانجام آنکه کدامیک اصولی تر است: کویرزدایی، بیابان زدایی، بیابان داری یا مهار بیابان زایی؟ نوشتار پیش رو، پاسخی است به این پرسشها تا شاید دست کم برخی برداشتهای نارسا یا نادرست از این کلید واژه ها زدوده شود.

به هدف استفاده بهینه از اراضی دیم با حذف سالهای آیش و ایجاد پوشش گیاهی برای حفاظت خاک، تولید علوفه، افزایش حاصلخیزی خاک و کاهش فشار وارد بر مراتع، طرح مقایسه عملکرد بذر هفت گونه و کولتیوار یونجه یکساله شامل:1- Medicago scutellata cv. Robinson2- Medicago rugosa cv. Paragosa3- Medicago truncatula cv. Jemalong4- Medicago truncatula cv. Borung5- Medicago truncatula cv. Hannaford6- Medicago orbicularis7- Medicago rigidulaبرای دست یابی به گونه یا گونه های برتر از لحاظ عملکرد بذر اجرا گردید. آزمایش در قالب آماری بلوکهای تصادفی با هفت تیمار و در چهار تکرار به مدت چهار سال انجام شد. در پایان هر سال نتایج و داده های مربوط براساس الگوی طرح به صورت ساده تجزیه و تحلیل شده و در پایان تجزیه مرکب چهار ساله در مورد داده ها انجام گرفت. در چهار سال آزمایش اختلاف معنی داری میان گونه ها از لحاظ عملکرد مشاهده شد و مقایسه میانگین تیمارها با استفاده از آزمون دانکن و در سطح 5 درصد نشان داد که گونه Medicago scutellata cv. Robinson از لحاظ عملکرد بذر از سایر گونه ها برتر است. تجزیه مرکب چهار ساله داده ها و مقایسه میانگین های چهارساله نیز این موضوع را تایید نمود. همچنین از نظر تولید غلاف گونه ها در 4 سال آزمایش اختلاف معنی داری مشاهده شد که با توجه به تنوع آب و هوایی در سالهای مختلف دور از انتظار نبود، گونه های یونجه یکساله از نظر تولید اثر متقابل بسیار معنی داری را با سال نشان دادند. این امر بیانگر آن است که اختلاف میان میانگین عملکرد غلاف گونه ها از سالی به سال دیگر بستگی به گونه یونجه یکساله دارد.

فنولوژی چند گونه مهم مرتعی منطقه سمیرم در ایستگاه تحقیقی- ترویجی شهید حمزوی حناء از سال 1373 تا پایان 1375 به منظور شناخت تاریخها و مدت زمان بروز پدیده های مهم فنولوژیکی این گیاهان انجام گرفت. هدف اصلی این تحقیق استفاده از نتایج آن در تعیین زمان مناسب ورود و خروج دام در مراتع منطقه است تا از این طریق بتوان بهترین فصل بهره برداری و مدت زمان استفاده از یک مرتع را تعیین و نیز، نظام چرایی مناسب را تنظیم کرد. از طرف دیگر بین تاریخ بروز فعالیتهای رویشی علف گندمیان، پهن برگان علفی و بوته ای ها نیز مقایسه ای انجام شد. گونه های Bromus tomentellus و Stipa barbata از علف گندمیان، Astragalus cycophylon از پهن برگان علفی، Eurotia ceratoides و نیز گونه Polygonum dumosum از بوته ای ها انتخاب گردیدند. از هر گونه ده پایه یکنواخت انتخاب و در طول مدت سه سال در زمان رشد، هر 15 روز یکبار و در زمان کاهش فعالیتهای گیاه، هر 30 روز یکبار اطلاعات مراحل رویشی ثبت گردید. همزمان آمار هواشناسی روزانه از ایستگاه هواشناسی مستقر در محل اجرای طرح برداشت شد. اطلاعات بدست آمده در پایان طرح دسته بندی و تجزیه و تحلیل گردید. گونه های مختلف براساس ویژگی های فیزیولوژیکی و مورفولوژیکی خود براساس مساعد شدن شرایط محیطی، فعالیتهای خود را بروز می دهند. به منظور تفسیر بهتر ظهور تاریخ فعالیتهای فنولوژیکی با توجه به شرایط اقلیمی از طریق رسم نوارهای فنولوژیکی بر روی منحنی آمبروترمیک، تاریخ آغاز، پایان و نیز طول مدت زمان ظهور هر پدیده به طور جداگانه مشخص و تحلیل گردید. آنگاه براساس این تاریخها بهترین زمان ورود و خروج دام و طول مدت چرا و در کنار آن زمان مناسب بذرگیری برای هر گونه مشخص شد. گونهچهای مقاوم در برابر خشکی، مانند بوته ای ها و تا حدودی علف گندمیان، طول دوره رشد خود را تا زمانهای خشکی منطقه نیز ادامه دادند، ولیکن پهن برگان علفی نسبت به شرایط محیطی حساس تر هستند و واکنش سریعتری را بروز می دهند.