فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال دوازدهم شماره 3 (پیاپی 20، سال 1384)

شناخت نیازهای بوم شناختی گونه های مهم زیست بوم های خشک و بیابانی از نظر حفظ گیاهان و استفاده پایدار از منافع هرکدام ضروری است. یکی از گیاهانی که گسترده وسیعی در مناطق خشک دارد، رمس، ترات یا جر (Hammada salicornica) است که در این تحقیق برخی خصوصیات و نیازهای بوم شناختی شامل خصوصیات گیاه شناختی، نحوه توسعه افقی و عمودی ریشه گیاه در خاک، مراحل فنولوژیکی گیاه، مناطق رویشی، شرایط اقلیمی حاکم بر رویشگاه های رمس، ارتفاع رویشگاه ها، محلهای رویش گیاه در دامنه های مختلف جغرافیایی، نحوه تجدید حیات طبیعی گیاه، نوع گونه های گیاهی همراه رمس در مناطق مختلف، وضعیت خاک از نظر بافت و املاح، نحوه چرای گیاهی همراه رمس در مناطق مختلف، وضعیت خاک از نظر بافت و املاح، نحوه چرای گیاه توسط دام مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس نتایج و اطلاعات حاصل، رمس گیاهی درختچه ای و پایا از رده گیاهان دولپه ای، از خانواده کنوپودیاسه است. ساقه های آن متعدد، چوبی و بندبند و برگهای آن گوشتی است و از سطح خاک منشا می گیرند. رمس به طور عمده دارای یک ریشه اصلی بوده که در خاکهای دارای ساختمان سست و نرم بیشتر توسعه عمودی دارد. از نظر فنولوژیکی، این گیاه به طور معمول در اواخر زمستان با فراهم شدن درجه حرارت و رطوبت مورد نیاز، شروع به رشد نموده، در اواسط مهرماه به گل رفته و حداکثر تا اواخر آذرماه بذرهای آن به مرحله رسیدگی فیزیولوژیکی می رسند. این گیاه در سطح وسیعی از مناطق گرم و خشک جنوبی ایران در پایین تر از عرضهای جغرافیایی 33 درجه شمالی رویش دارد. میزان متوسط بارندگی سالیانه در مناطق رویشی در ایران بین 60 تا 300 میلیمتر می باشد. این گیاه در مناطق مختلف در تیپ های مختلف گیاهی به صورت گیاه غالب یا همراه با بسیاری از گونه های گیاهی از کنار دریای آزاد تا ارتفاع 1800 متر از سطح دریا مشاهده می شود. در ترکیب شیمیایی خاک رویشگاه های رمس مقادیر قابل ملاحظه ای گچ یا آهک ملاحظه می شود. زادآوری آن در طبیعت از طریق بذر است. دامها بیشتر این گیاه را در اواخر رویش مورد چرا قرار می دهند. در مجموع رمس گونه ای مناسب برای احیای پوشش گیاهی و تثبیت خاک در مناطق خشک و بیابانی محسوب می شود.

به منظور ارزیابی تغییرات خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک پس از 8 سال سیلاب فصلی در ایستگاه تحقیقاتی تنگستان استان بوشهر از مجموع ده قطعه اجرایی در سطح 1200 هکتار، 3 قطعه انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت. در هریک از این تحقیقات، دو تیمار پخش سیلاب و شاهد انتخاب و از هر تیمار پنج نمونه خاک تا عمق 25 سانتیمتر برداشت و همراه کلوخه دست نخورده به آزمایشگاه منتقل شد. بر روی 30 نمونه خاک ارسالی آزمایشهای فیزیکی شامل اندازه گیری بافت، وزن مخصوص ظاهری، وزن مخصوص واقعی، درصد اشباع و تخلخل کل و آزمایشهای شیمیایی شامل اندازه گیری هدایت الکتریکی، pH، ماده آلی، ازت کل، آهک معادل، مجموع کلسیم و منیزیم، سدیم، کلر، کربنات و بی کربنات محلول و نسبت جذب سدیم انجام شد. نتایج آزمایشها در قالب طرح فاکتوریل با دو عامل پخش سیلاب و قطعه اجرایی بررسی و مقایسه میانگین ها با استفاده از آزمون دانکن انجام پذیرفت. نتایج حاکی از سنگین تر شدن بافت خاک تا یک طبقه و بالا رفتن میزان رس و لای در مقابل کاهش ذرات شن به طور معنی دار در سطح یک درصد است. افزایش درصد اشباع نیز به صورت معنی داری در سطح 5 درصد مشاهده شده است. اما تغییرات هدایت الکتریکی و به تبع آن کاتیونها و آنیونهای محلول، همچنین میزان ماده آلی و ازت کل هرچند افزایش داشت اما معنی دار نبود در ضمن تغییرات تخلخل کل، pH و نسبت جذب سدیم معنی دار نبودند.

ارزیابی منابع موجود نشان می دهد که تاکنون تعریف جامع و واحدی برای بیابانها ارایه نشده و در بیان شاخصها و مفهوم مشترک از پدیده بیابان منابع مختلف دیدگاه های متفاوتی ارایه کرده اند. در این مقاله مناطق بیابانی استان اصفهان از دیدگاه مشخصه های اقلیم شناختی تعیین گردیده است. برای این کار پس از شناسایی ایستگاه های هواشناسی استان اصفهان و مناطق همجوار و بررسی کمی و کیفی آمار آنها، تعداد 46 ایستگاه واجد آمار کافی شناسایی و توزیع مکانی آنها به صورت نقطه ای (Point) در سطح استان در محیط GIS تعیین شد. معیارهای اقلیمی تفکیک بیابان، آن دسته از عناصر جوی هستند که به طور متعارف در بیابان ویژگی های اقالیم بیابانی از آنها یاد می شود. این شاخصها شامل: میزان بارندگی، ضریب تغییرات بارندگی، ضریب بی نظمی بارش، شدت میانگین باران روزانه، دامنه مطلق و میانگین دمای سالانه و میزان تبخیر سالانه است که به تفکیک برای کلیه ایستگاه های مورد مطالعه محاسبه گردید. با استفاده از روش میان یابی برای هریک از شاخص ها، نقشه های هم ارزش ترسیم شد. با توجه به تغییر شرایط اقلیمی در محل برخورد کوهستان و دشت عدد مربوط به خطی که در این محدوده قرار می گرفت به عنوان ممیز بیابان از غیر بیابان در هریک از نقشه ها تعیین شد. سپس نقشه های مذکور روی یکدیگر قرار داده شدند و در نهایت خط های ممیز که بر یکدیگر نیز منطبق نبودند نواری را تشکیل دادند که ناحیه داخلی نوار مبین ویژگی های بیابان و خارج نوار مبین غیر بیابان بود. نتایج حاصل نشان داد که 4023569 هکتار از مساحت استان اصفهان را مناطق بیابانی و 1775412 هکتار را مناطق غیر بیابانی تشکیل می دهند. همچنین مساحت مناطق نیمه بیابانی در این استان 4840450 هکتار محاسبه شد.

وضعیت یکی از شاخصهایی است که در مدیریت مراتع مورد ارزیابی قرار گرفته و در برنامه ریزی از آن استفاده می شود. روش های متعددی برای ارزیابی این شاخص در اختیار می باشد. روش بکار گرفته شده در تحقیق حاضر روش چهار عاملی بوده است، برای انجام این بررسی رویشگاه هایی در مناطق استپی استان یزد انتخاب شدند. در هریک از رویشگاه های انتخابی یک منطقه معرف انتخاب شد و در مجموع 15 سایت در مناطق معرف تاسیس گردید، برای هر یک از این سایتها در هر سال عوامل پوشش سطح خاک، درصد تاج پوشش، ترکیب گیاهی و بنیه و شادابی گیاهان به مدت 5 سال اندازه گیری و ارزیابی شدند. نتایج آزمون آماری تغییرات امتیاز فاکتورها در سالهای مختلف حاکی از عدم وجود تفاوت معنی دار میان امتیاز عوامل پوشش سطح خاک، درصد تاج پوشش، ترکیب گیاهی و بنیه و شادابی گیاهان مربوط به سالهای متفاوت است ولی آزمون آماری تغییرات امتیاز عوامل مطالعاتی در میان سایتهای مختلف نشانگر وجود تفاوت معنی دار بین امتیاز فاکتورها در میان سایتها بود. به غیر از عامل بنیه و شادابی که در سایتهای مختلف هم همانند سالهای متفاوت از لحاظ آماری امتیازش معنی دار نشد اما تغییرات میزان بارندگی در سالها و سایتهای مختلف از لحاظ آماری معنی دار بود. بر این اساس به منظور بررسی تاثیر هرکدام از عوامل در تعیین وضعیت مرتع در بروز تغییر در وضعیت ارزیابی شده طی سالهای مورد مطالعه به مقایسه امتیازات کسب شده هریک از چهار عامل در سایتهای مختلف اقدام گردید. این مقایسه ها با استفاده از روش تحلیل مولفه اصلی (رسته بندی) و خوشه بندی بین امتیاز عوامل در سایتهای مختلف صورت پذیرفت و سایتهای مناسب از لحاظ وضعیت مرتع، پوشش گیاهی و خاک تفکیک و مشخص گردید، همچنین همبستگی میان عوامل مورد مطالعه با امتیاز وضعیت مرتع مشخص نمود که از لحاظ آماری عامل بنیه و شادابی با امتیاز وضعیت مرتع ارتباط معنی داری ندارد و این عامل در مناطق خشک نقش بسزایی در تعیین وضعیت مرتع ایفا نمی کند. به طور کلی مراتع استان یزد به طور عمده در طبقه ضعیف تا متوسط قرار داشتند و گرایش وضعیت مراتع این استان در طی دوره پنج ساله مورد مطالعه ثابت بود.

از آنجایی که بستر خاک در بسیاری از حوزه های آبخیز کشور و همچنین در دیمزارهای شیب دار دارای پوشش سنگی و سنگریزه ای است، لازم است که تاثیر آن در الگوهای برآورد میزان فرسایش و رسوب چه از نظر کمی و کیفی در نظر گرفته شود. جهت تعیین تاثیر درصد پوشش سنگی یا سنگریزه ای در میزان فرسایش خاک، آزمایشهایی چند با کاربرد شبیه سازی باران در آزمایشگاه فرسایش خاک موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع صورت گرفت. دو نمونه خاک مربوط به دو حوزه ساوه و امامه به مقدار تقریبی صد کیلوگرم در تشتک فلوم شیب دار قرار داده شد. در هر بار آزمایش بستر خاک در معرض سه شدت مختلف بارندگی و برای هر شدت بارندگی نیز ترکیبی از چهار شیب متفاوت روی بستر خاک موجود در فلوم آزمایش در نظر گرفته شد. جهت آگاهی از تاثیر تغییرات درصد پوشش سنگی خاک در میزان روان آب و تولید رسوب، 6 تیمار مختلف از پوشش سنگی در دو حالت آزاد و فرورفته طراحی و در معرض شبیه سازی باران با شیب و شدتهای فوق الذکر قرار گرفت. بررسی های انجام شده نشان داد که به رغم این تصویر کلی که وجود پوشش سنگی در روی بستر خاک، موجب کاهش رسوب ناشی از فرسایش آبی می گردد، تاثیر تغییرات پوشش سنگی روی نمونه های خاک حوزه ساوه (با بافت لوم شنی) و امامه (با بافت رسی سیلتی) به ترتیب از صفر تا حدود 15 درصد و بین صفر تا 20 درصد منجر به افزایش رواناب و رسوب نسبت به تیمار شاهد گردیده است. به تدریج که درصد پوشش سنگی افزایش می یابد میزان رسوب نسبت به تیمار شاهد کاهش چشمگیری نشان داده است. نتایج به دست آمده نشان داد که وجود پوشش سنگی تاثیر عمده ای در خصوصیات فیزیکی و هیدرولوژیکی بستر خاک دارد.

گیاه آتریپلکس هر ساله مقداری کلرورسدیم (نمک) را از خاک برداشت و در خود ذخیره می نماید، بنابراین اگر بتوان به موقع نسبت به برداشت یا چرای آن اقدام نمود باعث اصلاح خاک در غیر این صورت با ریختن برگها و یا شستشوی گیاه به وسیله باران مقدار زیادی از نمکهای طبقات عمیق زمین که به وسیله گیاه جذب شده، به سطح خاک رسیده و شوری آن را در عمق زراعی بیشتر خواهد نمود. جهت اثبات موضوع و دستیابی به اثرات کاشت آتریپلکس بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، پنج منطقه از مناطق عمده کشت آتریپلکس در سطح مراتع استان گلستان انتخاب و با حفر پروفیل خاک در واحدهای نمونه هریک از مناطق، عوامل مختلف خاک از جمله شوری با مناطق شاهد مورد مقایسه قرار گرفت. جهت بررسی کمی و کیفی آتریپلکس و تاثیر آن بر روی پوشش طبیعی، درصد پوشش آتریپلکس و گیاهان طبیعی و میزان تولید آنها در مناطق مختلف اندازه گیری و مورد مقایسه قرار گرفته اند. با استفاده از نتایج و آنچه که در سابقه تحقیق آمده است تیمارهایی که دارای کاربرد بیشتر و مفیدتری در رابطه با کیفیت خاک و گیاه بود در بحث و نتیجه گیری ارایه گردیده است.
نتایج تحقیق بیانگر تاثیرگذاری مثبت و یا منفی آتریپلکس کشت شده بر روی خاک مراتع استان بوده است. یعنی بر اساس شرایط محیطی موجود که لزوما با نیازهای گیاه مشابه نیست خصوصیات محیطی از جمله خاک مناطق را بهبود و یا دچار نقصان و ضعف نموده است. با کاشت آتریپلکس، شوری خاک در مراتع مراوه تپه و چپرقویمه افزایش و در مراتع داشلی برون، چات واینچه برون کاهش یافته است و در دیگر تیمارهای مورد محاسبه نظیر کربن، آلی، ازت، فسفر، پتاسیم و... نیز چنین تغییراتی داشته اند. مفهوم مطالب فوق موید آن است که گیاه آتریپلکس تاحد ممکن شرایط محیطی از جمله خصوصیاتی از خاک را بر اساس خواسته های مطلوب خود تغییر می دهد. اگر در جایی بوته های کشت شده توان تاثیرگذاری را نداشته باشد بر اساس عوامل اقلیمی خود را سازگار می سازد و یا دچار تغییراتی می گردد.

جنس Aeluropus با نام فارسی بونی، از جنبه های مختلف از جمله تولید علوفه و حفاظت خاک اهمیت دارد. بیشتر گونه های این جنس شورپسند بوده که در خاکهای شور چراگاه مناسب ایجاد می نمایند. در این تحقیق اثرات تنش شوری بر جوانه زنی دو گونه A. lagopoides و A. littoralis که از چهار منطقه مختلف جمع آوری شده بود مورد مطالعه قرار گرفت. به منظور اجرای این تحقیق در یک طرح کاملا تصادفی اثر هفت تیمار نمک طعام (NaCl)، شامل غلظتهای صفر (شاهد)، 75، 150، 225، 300، 375 و 450 میلی مولار با 4 تکرار بر روی بذرهای گونه های فوق در اتاقک رشد آزمایش شد. نتایج نشان داد که اثر تیمارهای مختلف شوری بر درصد و سرعت جوانه زنی هر دو گونه معنی دار می باشد (p<0.01)، همچنین مشخص شد که گونه A. littoralis، از نظر میزان جوانه زنی و سرعت جوانه زنی اختلاف معنی داری با گونه دیگر دارد (p<0.01)، به طوری که حتی در تیمار شوری 450 میلی مولار نیز جوانه زنی داشت، این در حالی است که گونه A. lagopoides تا شوری 225 میلی مولار جوانه زنی داشت. نتایج نشان داد که افزایش شوری، درصد جوانه زنی و همچنین سرعت جوانه زنی هر دو گونه را به طور چشمگیری کاهش می دهد.