فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال دوازدهم شماره 4 (پیاپی 21، سال 1384)

به طور طبیعی، همواره بخشی از بارش دریافتی حوضه های آبخیز به صورت رواناب جاری می شود. در بارش ثابت، روند فزاینده رواناب نشانه رخداد ناهنجاری هایی در مدیریت حوضه آبخیز است. ادامه این روند سبب کاهش توان تولیدی سرزمین و بروز دشواری های زیست محیطی از سراب تا پایاب می شود که به اصطلاح بیابانی شدن خوانده می شود. شواهد نشان می دهند که این فرآیند نامطلوب در بسیاری از حوضه های آبخیز کشور جاری است. بررسی این موضوع در آبخیز خررود تا ایستگاه آبگرم، واقع در زیر حوضه قزوین، نشان داد که در همدوره سی ساله آبی 74-1345، با وجود ثبات بارش سالانه و اندکی کاهش دمای سالانه، ارتفاع رواناب، و نسبت رواناب به بارش سالانه، روندی فزاینده و معنی دار داشته در اواخر دوره مورد بررسی، سالانه 25.5 میلیون مترمکعب رواناب، افزون بر مقدار آن در اوایل دوره، از آبخیز خررود تخلیه می شود. بدیهی است که این مقدار فزونی رواناب نقشی در چرخه تولیدات گیاهی آبخیز نداشته، و به علت ورود به دشت تبخیری واقع در پایاب ایستگاه آبسنجی آبگرم به کلی ضایع می شود.

هدف از مطالعه پیش رو، بازنگری و به هنگام سازی مطالعات خاک و بررسی تحولات آن در ایستگاه تحقیقات مراتع همند آبسرد پس از گذشت 40 سال از یک سو و تهیه نقشه خاکشناسی و طبقه بندی اراضی با روش های جدید از سوی دیگر است. بدین منظور با استخراج اطلاعات توپوگرافی و به هنگام سازی پدیده های موجود بر روی نقشه 1:2000 موجود، نقشه پایه برای برداشت صحرایی فراهم گردید. برای شناسایی خاک ها و تفکیک مرز آنها، با توجه به مطالعه خاکشناسی قبلی ایستگاه، 19 نقطه مطالعاتی مشخص و تشریح شد. ایستگاه تحقیقات مراتع همند – آبسرد با وسعت 220 هکتار، در محدوده شهرستان دماوند از استان تهران قرار دارد. میانگین دمای سالانه آن 10.48 درجه سانتی گراد و میانگین بارندگی سالانه 329 میلیمتر است. تیپ گیاهی این منطقه را می توان Astragalus (Tra) spp.-Euphorbia spp دانست. نزدیک به 5 ماه از طول سال در منطقه جز ماه های خشک و مابقی ماه ها، خاک دارای رژیم آبشویان است. وجود افقهای کلسیک و پتروکلسیک و همچنین پوششهای رسی در افقهای تحتانی و افق سطحی اکریک برخی نیمرخها نمایانگر مستولی بودن رژیم زریک در محدوده طرح است. سه تیپ اراضی در محدوده مورد مطالعه تشخیص داده شده است. قسمتی که بصورت تراس ها و فلاتهای میانی است، دارای شیب و پستی و بلندی متغیر می باشد. اراضی بادبزنی شکل سنگریزه دار و دشت دامنه ای دارای شیب تقریبا یکنواخت و مسطح می باشند. اثر شیب و پستی و بلندی بر روی خاک ها در محدوده تراسها بصورت فرسودگی خاک ها در قسمت های بلندتر و نهشته شدن مواد در قسمت های گودتر می باشد. تقریبا تمامی خاکهای شناسایی شده دارای افق آهکی از جنس کلسیک و یا پتروکلسیک هستند. خاک های تشکیل شده بر روی تراسها دارای عمق کمتر و افق آهکی آن به سطح خاک نزدیکتر می باشد ولی اثر شیب بصورتی نیست که بتوان تغییراتی را در نقاط مختلف شیب از یکدیگر تمیز داد. عمق خاک های تشکیل شده در روی اراضی مسطح که دشتهای آبرفتی دامنه ای را تشکیل می دهد بیشتر و عمق تشکیل افق کلسیک آنها نیز بیشتر است. از نظر رده بندی خاکهای مطالعه شده در رده اینسپتی سول ها و با توجه به وجود افق های کلسیک و پتروکلسیک، خاک های موجود در Typic Calcixerepts،Petrocalcic calcixerepts قرار گرفتند. در مجموع 4 سری و 7 حالت خاک در محدوده ایستگاه تفکیک شدند. نتایج نشان داد که در مجموع اراضی ایستگاه دارای خاک تکامل یافته به نسبت عمیق تا خیلی عمیق با بافتی متوسط تا خیلی سنگین به رنگ قهوه ای تا قهوه ای متمایل به زرد است. مقایسه مستقیم داده های کربن آلی و ازت با یکدیگر در دو مقطع زمانی نشان داد که مقادیر کربن آلی در بیشتر نمونه ها در سال 82-1381 نسبت به سال 1347 کاهش یافته است. مقایسه میانگین کربن آلی و ازت در چهار سری خاک با استفاده از روش آماری t نشان داده که تفاوت معنی داری برای کربن آلی در دو مقطع زمانی وجود ندارد در حالی که برای ازت کل معنی دار بوده است.

این تحقیق به منظور بررسی تاثیر مواد آلی بر شاخص پایداری خاکدانه (میانگین وزنی قطر خاکدانه ها) و جرم مخصوص ظاهری خاک از سال 1378 به مدت 3 سال متوالی در مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد دزفول انجام شد. طرح به صورت آزمایش کرتهای یکبار خرده شده در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار اجرا گردید. کرتهای اصلی در این آزمایش شامل منابع مختلف مواد آلی (کود حیوانی، کمپوست باگاس نیشکر و کاه گندم) و کرتهای فرعی شامل مقادیر مختلف مواد آلی (5، 10 و 15 تن در هکتار) بودند. همچنین در هر بلوک (تکرار) یک کرت به عنوان شاهد (بدون مصرف مواد آلی) در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد که: کاربرد مواد آلی موجب افزایش میانگین وزنی قطر خاکدانه ها گردید. هر چند که بین منابع و مقادیر مختلف مواد آلی افزونی تفاوت معنی دار وجود نداشت ولی تاثیر منابع و مقادیر مواد آلی بر تغییر جرم مخصوص ظاهری خاک در سطح یک درصد معنی دار گردید که نشان دهنده تاثیر مواد آلی در کاهش شاخص فیزیکی مذکور است.

شناخت تغییرات پوشش گیاهی، تولید مرتع و عوامل موثر بر آنها از موارد مهم جهت برنامه ریزی و اعمال مدیریت صحیح بهره برداری است. لذا جهت تهیه آمار به هنگام و تشکیل بانک اطلاعاتی منظم از مراتع استان، تعیین مدل ارزیابی پوشش گیاهی از طریق اطلاعات ماهواره، فراهم شدن امکان برآورد ظرفیت دراز مدت مرتع در هر منطقه آب و هوایی و اطلاع رسانی به مردم و ادارات دولتی در خصوص روند تغییرات مراتع ارزیابی دایمی این عرصه ها ضروری است، بر همین اساس با استفاده از منابع در دسترس رویشگاه های عمده استان تعیین و در مناطق معرف هر رویشگاه، یک پایگاه جهت آماربرداری تاسیس گردید. در 11 پایگاه ایجاد شده، عوامل مربوط به پوشش گیاهی (پوشش تاجی و تولید) در زمان آمادگی مرتع در طول 4 ترانسکت 400 متری در 60 پلات 2 متر مربعی اندازه گیری شد. موقعیت پلانها در هر ترانسکت با بکارگیری دو دستگاه GPS حرفه ای به روش زوجی تعیین شد. داده های تصاویر سنجنده ETM+ از مناطق مورد مطالعه تهیه و روش پیشنهادی ارزانی (1997) در خصوص برآورد پوشش گیاهی و تولید به کمک اطلاعات دورسنجی آزمون شد. داده های بدست آمده از اندازه گیری های میدانی بیانگر این واقعیت بود که مراتع این مناطق در مجموع دارای پوشش تاجی کم و تولید ناچیز است. گیاهان علوفه ای مرغوب (طبقه یک) در ترکیب نباتی وجود نداشته و یا به مقدار خیلی کم درصدی از پوشش گیاهی را به خود اختصاص داده و در مجموع علوفه تولیدی در بیشتر پایگاه ها به طور عمده از گونه های متوسط و نامرغوب (طبقه دو و سه) می باشد. این داده ها نشان می دهند که مراتع مورد مطالعه به دلیل فشار چرای شدید دام تعادل بیولوژیکی خود را از دست داده و گونه های مرغوب علوفه ای کاهش یافته و یا به طور عمده از بین رفته است و برای اصلاح و احیا این مراتع به یک برنامه مدیریتی مناسب نیاز است. نتایج مطالعات دورسنجی نشان داد که امکان ارزیابی پوشش از طریق ماهواره در سطح محدودی وجود دارد.

با توجه به شرایط اقلیمی، بخش مهمی از کشور جز مناطق خشک و نیمه خشک بشمار می رود و از ویژگی های این مناطق علاوه بر قلت بارندگی سالانه، نزول بارشهایی با شدت نسبتا زیاد در مدت کوتاه است که به وقوع سیلاب حجیم و مخرب منجر می گردد. در حال حاضر پخش سیلاب بر آبخوان ها یکی از روش های مناسب برای مهار و استفاده بهینه از سیلاب و تغذیه مصنوعی آبهای زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه خشک بشمار می رود. تعیین مکانهای مناسب جهت پخش سیلاب از اهمیت بسیاری در میزان موفقیت آن دارد که لازم است شناخت کاملی از عرصه های مستعد رسوبهای کواترنر داشته باشیم. پس باید از کلیه خصوصیات سطحی و عمقی آبرفت اطلاع کامل داشت تا بتوان با هزینه کم، آب را در مناسبترین مکان، کنترل و در زمین نفوذ داد تا بدین وسیله علاوه بر جلوگیری از خطرات جبران ناپذیر آن، با تغذیه سفره های زیرزمینی از آب به صورت بهینه و به موقع استفاده نمود. تحقیق حاضر در دشت تسوج در 110 کیلومتری شمال غرب شهرستان تبریز با وسعت 252 کیلومتر مربع انجام شده است. برای تعیین مکانهای مستعد پخش سیلاب پنج عامل شیب، نفوذپذیری سطحی، قابلیت انتقال، ضخامت آبرفت خشک و کیفیت آبرفت (هدایت الکتریکی آبهای زیرزمینی) انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت. پس از تهیه نقشه های عوامل مذکور، نقشه هر یک از آنها در محیط GIS با استفاده از نرم افزار ILWIS 3.0 رقومی و از نظر پخش سیلاب به چهار طبقه خیلی مناسب تا نامناسب کلاسه بندی شدند. سپس به لایه های اطلاعاتی با توجه به میزان اهمیت هر یک در مکان یابی وزن خاصی داده شد و با تلفیق لایه ها در قالب الگوهای Boolean Logic، Index overlay maps و fuzzy logic و مقایسه با عرصه کنترلی (عرصه اجرا شده توسط مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام آذربایجان شرقی) نقشه مکانهای مناسب پخش سیلاب در هر الگو بدست آمد. نتیجه تحقیق نشان می دهد که اپراتور gamma=0.5 از الگوی fuzzy logic بیشترین همپوشانی را با عرصه کنترلی داشته و بهترین الگوی تلفیق برای تعیین مکانهای مناسب پخش سیلاب در منطقه مورد مطالعه می باشد.

پوتریوم (Sanguisorba minor Scop.) یکی از گونه های مرغوب ترکیب گیاهی مراتع طبیعی کوهستانی است و کاشت آن در آب و هوای معتدل و خاکهای حاصلخیز منطقه گرگان از عملکرد قابل توجهی برخوردار است. از این روی لازم بود تا مسایل بهزراعی آن مورد بررسی دقیق قرار گیرد. پژوهش حاضر با هدف تعیین میزان بذر و فاصله کاشت مناسب جهت بیشترین عملکرد بذر در ایستگاه چالکی گرگان با بارندگی 390 تا 650 میلیمتر در سال به صورت دیم انجام گرفت. در این تحقیق سه میزان بذر 10، 15 و 20 کیلوگرم در هکتار و چهار فاصله کاشت 40، 60، 75 و 100 سانتیمتر در قالب طرح آماری کرتهای خرد شده با چهار تکرار به مدت 4 سال مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد که تیمار فاصله کاشت 100 سانتیمتر و میزان بذر 15 کیلوگرم در هکتار با متوسط عملکرد 702.5 کیلوگرم بذر در هکتار در مقایسه با سایر تیمارها از تولید بیشتری برخوردار بود. عملکرد تیمارها نیز در سالهای مختلف آزمایش متفاوت بود. به قسمی که در سال دوم آزمایش تولید بذر همه تیمارها نسبت به سال های دیگر بیشتر بود. بررسی فنولوژیکی گیاه نشان داد که اواخر خرداد زمان مناسب برداشت بذر می باشد.

جنس Salsola با گونه های متعدد یکساله و چند ساله، به عنوان یک گیاه مهم مناطق خشک و نیمه خشک، پراکنش وسیعی در کشور و استان سمنان دارد. تاکنون 6 گونه یکساله و 9 گونه چند ساله در استان شناسایی شده که از میان آنها گونه rigida، علاوه بر خوشخوراکی و مرغوبیت بیشتر، به عنوان یک گونه مقاوم در برابر شرایط نامناسب طبیعی و قابل اعتماد در شرایط بحرانی مطرح است. این گونه که به شکل بوته های چند ساله در مراتع استان گسترش دارد، دارای ارزش غذایی بالایی بوده و مراتع مذکور در سطح خوب قرار می گیرد. جهت بررسی خصوصیات مرتعی آن، ابتدا سه منطقه دارای پوشش Salsola rigida با تراکم های مختلف انجام شد. منطقه اول: پوشش تیپ با تراکم زیاد و رشد تاج پوشش خوب، منطقه دوم با پوشش متوسط و تراکم پایین و منطقه سوم با تراکم کم. سپس اقدام به اندازه گیری تراکم، تعیین درصد تاج پوشش، برآورد میزان تولید و برآورد میزان خاک لخت، سنگ ریزه و لاشبرگ گردید. بر اساس اندازه گیری های بعمل آمده، سطح تاج پوشش Salsola rigida در منطقه اول 4.5% (برابر 450 متر مربع در هکتار) و میزان تولید آن 219.7 کیلوگرم در هکتار، در منطقه دوم سطح تاج پوشش 3.9% (390 متر مربع در هکتار) و میزان تولید آن 124.4 کیلوگرم در هکتار و در منطقه سوم، سطح تاج پوشش 1.8% (180 متر مربع در هکتار) و میزان تولید آن 31.3 کیلوگرم در هکتار برآورد شده است. با توجه به بذر دهی فراوان و امکان تهیه نهال و کاشت آن در مناطق خشک و بیابانی کشور و استان، به ویژه در مناطق با پوشش گیاهی فقیر و نیز در مسیر تردد دامهای عشایری، علاوه بر جلوگیری از گسترش بیابان، افزایش کمی و کیفی علوفه قابل استفاده در مراتع قشلاقی و نیز زمان ورود و خروج دام از مراتع ییلاقی و قشلاقی نیز قابل کنترل می گردد و در طرحهای منابع طبیعی، نسبت به گونه های وارداتی همانند آتریپلکس دارای ارجحیت می باشد.

گون گزی Astragalus adscendens (Boiss&Hausskn.) گیاهی صمغ زا و از خانواده بقولات بوده و رویشگاه اصلی آن ایران است. حضور بسیار محدود آن در عراق گزارش شده و در ترکیه هم احتمال دارد به صورت گونه نادر رشد نماید. گون گزی درختچه ای است، چند ساله و پایا، خودرو با ارتفاع نیم تا یک متر، با انشعابهای چوبی مورب بالارونده از سطح زمین، به طوری که این انشعابها در یک سطح قرار گرفته و صفحه مستوی فوقانی تاج درختچه را تشکیل می دهد. در این تحقیق آت اکولوژی این گونه در سه دامنه ارتفاعی مورد بررسی قرار گرفته است. محل مطالعه یعنی فریدونشهر اصفهان جز مناطق نیمه استپی با حداقل مطلق دمای 20- و حداکثر 35.5 درجه سانتیگراد و میانگین بارندگی سالیانه آن 499 میلیمتر در سال است. در سه رویشگاه مهم 10 پایه یکسان گون گزی به صورت سیستماتیک انتخاب و مراحل فنولوژیکی گیاه ثبت گردید. گون گزی میزبان حشره مولد گزانگبین، Cyamophila dicora, Loginva می باشد و با توجه به اهمیت گزانگبین مراحل رشد و توسعه گون با مراحل دگردیسی حشره مولد گزانگبین مقابله شد. در این تحقیق از طریق نمونه گیری تصادفی – سیستماتیک با استفاده از ترانسکت خطی درصد پوشش تاجی و ویژگی های فیزیکی شامل شیب، جهت، ارتفاع و رطوبت خاک اندازه گیری گردید. بر اساس نتایج بدست آمده بیشترین درصد پراکنش این گیاه در شیبهای شمالی و غربی به ترتیب بالاتر از 40%، و 25 تا 40% درصد و در دامنه ارتفاعی 2700 تا 3000 متر است. سازندهایی از جنس آهک و ترکیبهای آهکی از دوره کرتاسه زمین شناسی بیشترین درصد پوشش گون گزی را دارا هستند و از میان انواع خاکهای موجود در سطح شهرستان فریدونشهر، خاکهای رده انسپتی سولز دارای بالاترین درصد پوشش این گیاه می باشند. رشد گون گزی از اواسط اسفند ماه شروع، اواسط خرداد به گل می نشیند، اوایل مرداد بذر تولید می نماید و بالاخره اوایل آبان به خواب زمستانه می رود. همچنین مشخص گردید، که درصد پوشش تاجی در منطقه کلوسه بیش از دو منطقه دیگر است ولی جامعه گون گزی در منطقه لاشخم در مقایسه با دو منطقه دیگر از نظر پوشش تاجی همگن تر می باشد.