فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال سوم شماره 1 (پیاپی 3، سال 1380)

6 رقم یونجه Medicago sativa (همدانی، قره یونجه، کریساری، سیمرچنسکایا، کدی و مائوپا) در مناطق سرد استان لرستان در یک طرح بلوکهای کامل تصادفی در دو منطقه گردنه زاغه و قائد رحمت به صورت دیم کشت و به مدت 5 سال مورد بررسی قرار گرفتند. در دوره آزمایش، عملکرد، ارتفاع، قطر تاج پوشش، تراکم و شادابی اندازه گیری شدند. کلیه ارقام نسبت به شرایط اکولوژیکی مناطق مذکور سازگاری داشتند. عملکرد ارقام از نظر آماری (در سطح 5%) اختلاف معنی دار نداشتند، لیکن ارقام «کریساری» و «سیمرچنسکایا» در زاغه با میانگین 2217 و 2058 کیلوگرم علوفه خشک در هکتار و ارقام «کریساری» و «کدی» در قائد رحمت با میانگین 1321 و 1275 کیلوگرم علوفه خشک در هکتار، بیشترین عملکرد را نشان دادند، بنابراین برای مناطق مشابه زاغه به قائد رحمت از بهترین ارقام هستند. تولید در هر دو منطقه تا سال سوم افزایش و بعد کاهش داشت، لیکن در مجموع تولید در زاغه بیشتر از قائد رحمت بود. بین ارتفاع ارقام نیز تفاوت معنی داری در سطح 5% وجود نداشت، لیکن بین ارتفاع و عملکرد ارقام به طور مشاهده ای رابطه وجود داشت، به طوری که ارقام پرمحصول ارتفاع بیشتر داشتند.

ایران با سطح مراتعی برابر با 90 میلیون هکتار به مناسبترین و سریعترین روش تهیه و تلفیق اطلاعات برای برنامه ریزی و مدیریت منابع تجدید شونده و طراحی برنامه های فعلی و آتی خود نیاز دارد. در این زمینه سامانه های اطلاعات جغرافیایی (GIS) می توانند نقش مهمی ایفا نمایند (14). عملیات اصلاح و توسعه مراتع یکی از بهترین تدابیری است که اهداف مدیریت بهینه مارتع را تامین می نماید (15). هدف از این تحقیق استفاده از کارایی GIS برای تهیه واحدهای زیست محیطی و مکان یابی روش های اصلاح و احیاء مرتع و ارائه الگویی برای مدیریت مراتع منطقه مورد مطالعه می باشد. سامانه های اطلاعات جغرافیایی کارایی و قابلیتهای بالایی در تجزیه و تحلیل و تلفیق داده های مکانی دارند. مطالعات نشان می دهند که روش تهیه واحدهای همگان یا واحدهای زیست محیطی و نیز انتخاب لایه های اطلاعات مورد استفاده برای تلفیق، با توجه به اهداف مطالعه، متفاومت می باشد. در بسیاری از مطالعات از روش سیستماتیک استفاده شده است. البته انتخاب لایه های مورد استفاده و چگونگی طبقه بندی این لایه ها برای تلفیق با یکدیگر نیز اهمیت زیادی دارد. در این تحقیق با کاربرد این سامانه ها و با استفاده از الگوی سیستماتیک، واحدهای همگن یا واحدهای زیست محیطی برای اجرای برنامه های اصلاح و احیاء مرتع در منطقه مطالعاتی مارگون واقع در 65 کیلومتری شمال غرب یاسوج تهیه شد و با توجه به مشخصات هر واحد، برنامه های اصلاحی ارائه گردید. براساس الگوی ارائه شده لایه های شیب، جهت دامنه، ارتفاع، وضعیت و گرایش تیپهای مرتعی، عمق و بافت خاک تهیه، طبقه بندی و با هم تلفیق گردیدند نقشه واحدهای همگن تهیه شد. در نهایت نیز نقشه های مدیریتی شامل مدیریت قرق، سیسمهای چرایی، بذر کری، بذرپاشی و کپه کاری از نقشه واحدهای همگن تهیه شدند. نتایج نشان دادند که مراتع منطقه توان بالقوه زیادی برای افزایش ظرفیت مراتع از طریق اجرای عملیات اصلاح و احیاء مراتع دارند و سامانه های اطلاعات جغرافیایی ابزاری اساسی برای تجزیه و تحلیل سریع داده ها و ارائه نتایج دقیق برای مکانی یابی، برنامه ریزی و مدیریت مراتع محسوب می شوند.

پاره ای از ممتازترین نخبگان علم در حوزه پژوهشهای مرتبط با مهار بیابان زایی، تحت هدایت دو سازمان شناخته شده جهانی (فائو و پونپ)، اقدام به تهیه و معرفی روشی کردند که مهمترین هدفش، شناسایی مناطق حساس به فرآیندهای کاهنده سرزمین و ارزیابی کیفیت اثرگذاری آنها بود. روش موصوف تا به حال در 12 کشور جهان با اقالیم گوناگون و جغرافیای متفاوت به اجرا درآمده و توانمندی های آن محک خورده است. در سال 1371 مسئولان وقت فائو و یونپ، پیشنهادی مشابه را به متولیان منابع طبیعی کشور جهت اجرای آزمایشی روش مذکور ارایه دادند، لیکن در آن سال، به گمان ضعف سامانه اطلاعاتی کشور و نبود داده های مربوط به پیراسنجه های مورد نیاز اجرای روش، استقبال در خوری از آن پیشنهاد بعمل نیامد. پژوهش پیش رو، به هدف آگاهی از توان اطلاعاتی کشور در حوزه مطالعات مربوط به تهیه نقشه بیابن زایی، برای نخستین بار اقدام به شناسایی و ممیزی مطالعات موجود کشور در حوزه محیط زیست کرده است. از مجموع 31 مطالعه موجود، تعداد 14 مطالعه واجد شرایط، انتخاب شده و کارایی هریک از آنها در ارزیابی و تهیه نقشه بیابن زایی به روش «فائو/یونپ» محاسبه و تعیین شد. بیشترین کارایی در اجرای سراسری و همگن روش، اختصاص به مطالعات جامع احیاء و توسعه کشاورزی و منابع طبیعی وابسته به موسسه پژوهشهای برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی (93/5) دارد و کمترین آن نیز مربوط به مطالعات اطلس کاربری پوشش اراضی (06/1) است. در مجموع نیز توان بالقوه شرح خدمات مطالعات کشور با امتیاز 92/6 (از 10) کارایی نسبتا مطلوبی را در اجرای روش مزبور از خود نشان می دهد. در انتها راهکارهایی برای غلبه بر چالش های موجود و افزایش کارایی مطالعات کشور ارایه شده است.

تاغ (Haloxylon spp.) یکی از مهمترین گیاهانی است که از سالیان پیش تاکنون جهت بیابان زدایی و تثبیت شنهای روان در مناطق بیابانی کشور مورد استفاده قرار می گیرد. جهت استقرار این گیاه معمولا لازم است تا در سالهای اول نسبت به آبیاری و انجام مراقبتهای دیگر اقدام شود. در مناطق مختلف مقدار آب مورد استفاده، تعداد دفعات آبیاری و دیگر راقبتها به شرایط اقلیی و همچنین خاک کاملا وابسته بوده و ضرورت دارد تحقیقاتی صورت گیرد. بر این اساس به منظور کاهش میزان آب مورد استفاده با بکارگیری مواد پوشاننده خاک، آزمایشی در منطقه دشت یزد- اردکان در طول سالهای 1373 و 1377 به مورد اجرا گذاشته شد. در این آزمایش تاثیر عواملی از قبیل مقدار آب در چهار سطح 25، 50، 100، 150 لیتر، دور آبیاری در سه سطح دوبار، سه بار و چهار بار در طول دو سال و در نهایت مواد پوشاننده خاک در سه سطح شاهد، ورقه نازک پلاستیک و ماسه در قالب طرح آزمایشی اسپلیت، اسپلیت پلات و با طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی بر روی عواملی چون میزان استقرار و سطح تاج پوشش نهالها مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج حاصل از این پژوهش نشان دادند که اگر چه در سال اول پس از کاشت مقدار متفاوت آب و همچنین مواد پوشاننده خاک تاثیر قابل توجهی بر میزان استقرار و رشد نهالها نداشته است، لیکن در سال سوم پس از کاشت تفاوت مواد مختلف پوشاننده خاک و سطوح مختلف مقدار آب بر میزان استقرار و رشد نهالها در سطح آماری 1% (01/0=a) معنی دار شد. تاثیر تعداد دفعات آبیاری بر میزان استقرار در سطح آماری 1% (01/0=a) و بر سطح تاج پوشش در سطح آماری 5% (05/0=a) معنی دار می باشد. تاثیر بکارگیری پوشش پلاستیکی بر میزان استقرار و سطح تاج پوشش به خوبی روشن بوده و بیانگر این موضوع است که پوشش پلاستیکی می تواند در احیاء دشتهای رسی (اراضی دقی)، به وسیله کاشت گیاهانی چون تاغ، موثر واقع شود. استفاده از پوشش پلاستیکی ضمن افزایش میزان استقرار نهال تاغ، افزایش سطح تاج پوشش را نیز از طریق جلوگیری از تبخیر و همچنین افزایش رطوبت خاک، بر اثر میعان سطحی بخار آب زمین، سبب می شود. آبیاری با مقدار صدلیتر آب و چهار بار در طول دو سال هماره با پوشش پلاستیکی توانسته است نسبت به شاهد میزان استقرار را از 17/29 درصد به 67/91 درصد افزایش دهد. سطح تاج پوشش نهالهای استقرار یافته در تیمار آبیاری با 150 لیتر آب و چهار بار در طول دو سال توام با پوشش پلاستیکی از 6/962 سانتیمتر مربع به 1732 سانتیمتر مربع افزایش یافته است. استفاده از پوشش ماسه ای نتوانسته است اثر قابل توجهی بر میزان استقرار و همچنین سطح تاج پوشش نهالها برجای گذارد.