فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال ششم شماره 1 (پیاپی 6، سال 1381)

جهت برآورد تراکم جمعیت گونه های درمنه دشتی Artemesia sieberi و شال دم Stipa hohenacheriana هفت روش فاصله ای زوجهای تصادفی، نزدیکترین فرد، نزدیکترین همسایه، زاویه منظم، نقطه یک چهارم، یک چهارم سرگردان، روش تلفیقی باچلر و نیز روش کوادرات در تیپ علفزار – بوته زار منطقه استپی جنوب غرب تهران (رود شور) مورد مقایسه قرارگرفتند. دراین بررسی تراکم برآورد شده و زمان صرف شده با روش های مختلف با شاهد و با یکدیگر مقایسه شدند. ازمیان روش های ذکر شده، دو روش زوجهای تصادفی و نزدیکترین همسایه دربرآورد تراکم جمعیتهای درمنه و شال دم ازکارآیی بیشتری برخوردار بودند.

برای تعیین بهترین روش کاشت بذرهای مرتعی، سه گونه Agropyron desertorum، Agropyron elongatum، Bromus tomentellus انتخاب شده و با سه روش عمیق کاری، سطحی کاری و بذر پاشی (شاهد) درایستگاه تحقیقات مراتع همند آبسرد کاشته شد. طرح آزمایشی انتخاب شده اسپیلت پلات درقالب طرح بلوک کامل تصادفی می باشد. سه گونه بذر، سه روش کاشت و سه تکرار درنظر گرفته شد که نهایتا 27 کرت حاصل گردید. برای انجام کاشت در روش بذر پاشی، بذرها به صورت دست پاش در سطح زمین پاشیده شدند، سپس با استفاده ازهرس بشقابی بذور درخاک قرار گرفتند. برای روش عمیق کاری و سطحی کاری از ماشین بذرکار تحقیقاتی استفاده گردید. در روش عمیق کاری بذرها در شیارعمیقی که توسط شیار بازکنهای بیلچه ای هر واحد کارنده ایجاد می شود، قرار می گیرند چرخهای فشار، بستربذر را قبل از قرارگیری بذر و بعد از آن فشرده و تثبیت می کنند. در سطحی کاری شیار بازکنها، شیارکم عمقی ایجاد می کنند و چرخهای فشار لاستیکی به صورت مجموعای غلتک مانند، سطح صافی را پدید می آورند. در این دو روش عمق قرارگیری بذر درداخل خاک تقریبا یکسان است. این طرح طی سالهای 1376 تا 1378 انجام گرفت. متاسفانه به دلیل بروز خشکسالی درسال اول، آماربرداری انجام نشد. درسال دوم و سوم با کاشت بذور طرح ادامه یافت و با آماربرداری انجام شده معلوم گردید استقرار بوته ها درسال 78 نسبت به سال 77 کاهش داشته و بیشترین محصول در دوسال با روش سطحی کاری و کمترین مقدارمحصول با روش عمیق کاری بدست آمده است.

تعیین مناسبترین دور آبیاری نهالهای اسکمبیل جهت استقرار در رویشگاه های طبیعی درپی طرح بررسی آت اکولوژی گونه های مختلف جنس اسکمبیل دراستان سیستان و بلوچستان و براساس نتایج بدست آمده از طرح مزبور موضوعیت یافته است. درطرح آت اکولوژی ازمیان گونه های مختلف جنس اسکمبیل گونه Calligomum comosom به عنوان مناسبترین گونه از نظرقابلیت تحمل و سازگاری با محدودیتهای محیط های بیابانی جهت احیاء پوشش گیاهی دراینگونه مناطق به ویژه جهت تثبیت تپه های شنی توصیه شده است. عدم تجدید حیات طبیعی این گونه، احیاء آن را درقالب طرحهای نهالکاری درمناطق بیابانی شرق جازموریان ضروری می نمود. نبود الگوی کارآمد که از نظراقتصادی کمترین هزینه را درسطح تکنولوژی موجود و دردسترس دربرداشته و از نظر سطح موفقیت در حد قابل قبولی نتیجه بخش باشد، اجرای طرح دور آبیاری را جهت استقرارنهالهای اسکمبیل ضروری می نمود. اجرای طرح دور آبیاری ازاین جهت اهمیت خود را نشان می داد که دستگاه اجرایی، به دلیل نبود الگوی مناسب برای منطقه، ناگزیرازهزینه های زیادی برای آبیاری نهالکاری های انجام شده دراین مناطق می گردید. طرح تعیین مناسبترین دور آبیاری نهالهای اسکمیل جهت استقرار در رویشگاه های طبیعی در قالب طرح آزمایشی اسپلیت پلات دو تیماراصلی تاریخ کاشت و دو تیمارفرعی نوع کاشت (بذر و قلمه) را درچهار تیمار دور آبیاری (15، 20، 25 و 30 روز) در 4 تکرار مورد آزمایش قرار داده است. آبیاری در یک دوره یکساله انجام شده و در سه سال آزمایش تکرار شده است. یادداشت برداری ها یکسال بعد از قطع آبیاری صورت گرفته است. اجرای طرح در دشت کاسکین واقع در حوزه شرق جارموریان با میانگین دمای سالانه 37 درجه سانتیگراد، حداکثر مطلق دمای 50 درجه سانتیگراد، حداقل مطلق صفردرجه سانتیگراد و میانگین بارندگی سالانه آن کمتر از 100 میلیمتر صورت گرفته است. خاک محل اجرای آزمایش به دلیل منشاء آبرفتی به تناسب شرایط رسوبگذاری از لایه های با ضخامتهای مختلف و بافت متغیر از شنی لومی تا رسی بوده است. براساس نتایج بدست آمده تیماربذرازتیمارکشت قلمه موفقیت آمیزتر بوده واختلاف معنی داری با کشت قلمه درسطح یک درصد داشته است. تیمارهای دور آبیاری بایکدیگراختلاف معنی داری نداشته اند، بین تیمارتاریخ کاشت درکشت قلمه بین آبان و بهمن اختلاف درسطح 5 درصد معنی داربوده و تاریخ کشت آبان موفقیت بیشتری داشته است. بنابراین کشت نهالهای گلدانی که از بذرتولید شده اند می توانند با اعمال هریک ماه آبیاری برای احیاء پوشش گیاهی مناطق بیابانی شرق جارموریان مورد استفاده قرار گیرد.

پیرو دستیابی به معادله ای برای توضیح چگونگی اثرات متقابل بافت خاک، بارندگی و درجه انبوهی برمیزان رشد و سرسبزی تاغکاری ها، طرح حاضر به صورت ملی و پیشاهنگ درچند منطقه مبتلا به مساله پژمردگی درتاغزارهای دست کاشت، از جمله منطقه کاشان، به اجرا درآمد. هدف ازاجرای طرح واسنجی معادله کلی مذکوربرای شرایط ویژه هرمنطقه و دستیابی به رقم انبوهی بهینه تاغکاری ها وهمچنین معرفی عینی دستاوردها به واحد اجرا بوده است. برای این منظورتیمارهای انبوهی در دوسطح کمتر و دوسطح بیشترازرقم محاسبه شده از روی معادله کلی و همچنین رقم محاسبه شده و انبوهی شاهد (درجمع شش تیمارانبوهی)، در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی با چهارتکرار، از پاییز سال 1371 بر روی تاغزارهای نه ساله اجرا شد. اندازه اولیه و میزان رشد سالانه بعدی درختچه ها در واحدهای آزمایشی تنک شده و شاهد به مدت پنج دوره رویش پیاپی اندازه گیری شد. از تفاضل اندازه گیری های ارتفاع (H)، قطر تاج (CD) و شاخص اندازه کلی درختان [CD2).H)] درابتدا وانتهای دوره پنجساله آزمایش، میزان رشد پنجساله عوامل مذکور تعیین و مورد تجزیه و تحلیل ترسیمی و آماری قرارگرفت. علت استفاده از مربع قطرتاج درشاخص اندازه کلی درختان، فزونی قابل توجه رشد تاج درختان نسبت به ارتفاع آنها می باشد؛ این فزونی به طور متوسط 0/40 درصد است. نتایج اجرای پنجساله اول طرح نشان می دهند که اختلافهای مشاهده شده ازنظر درصد رشد ارتفاع و شاخص اندازه عمومی درختان در سطح پنج درصد، وازنظردرصد رشد تاج درختان درسطح یک درصد معنی دار است. مقایسه میانگین ها تفاوتهای فاحش شاهد با سایرتیمارها را به خوبی نشان داده و مشخص نموده است که تیمارشماره 5 (490 اصله درهکتار) ازهرنظر موفقترین تیمارتنک کردن برای افزایش رشد و سرسبزی درختان تاغ درمنطقه کاشان است و تنک کردن به میزان بیشتر از حد بهینه مذکور درمنطقه کاشان ازمطلوبیت نسبی کمتری برخوردار است. نتایج این آزمایش ضرورت تنک کردن جنگلکاری های تاغ را برای احیای سرسبزی و افزایش رشد آنها نشان داده و حاکی از دقت و صحت نسبی معادله کلی مربوط برای تعیین رقم بهینه انبوهی تاغکاری ها درمنطقه کاشان است. با کاربرد نتایج این تحقیق، افزون براحیای سرسبزی درختان، رشد آنها افزایش یافته و به ویژه شکل رویشی درختان، به علت برتری یافتن میزان رشد تاج بررشد ارتفاع، اهداف حفاظت خاک وتثبیت شن را بهترتامین خواهد کرد و دسترسی مستقیم دامها به سرشاخه های قابل چرا را فراهم می نماید و نیز مقدارقابل توجهی چوب هیزمی مورد نیاز بیابان نشینان فراهم می شود.

بررسی نرخ رشد جمعیت درکشورهای مختلف نشان دهنده رشد 7/1 درصدی جمعیت جهانی است بطوری که درهر 40 سال کل جمعیت جهان دوبرابر می شود. نیاز روزافزون به موادغذائی وتغییرات الگوی زندگی بشر، موجب بهره برداری بی رویه ازمنابع طبیعی گردیده و دراین راستا مشکلات و معضلاتی چون بیابان زایی را به ارمغان آورده است. به منظورپیشگیری ومبارزه با این معضل زیست محیطی و اقتصادی-اجتماعی اعمال مدیریتی صحیح درراستای استفاده بهینه و توسعه پایدارامری ضروری است. که این امرجز با داشتن اطلاعات دقیق وبه روز تحقق نمی یابد. دستیابی به این اطلاعات با توجه به گستردگی عرصه های کاری منابع طبیعی بدون استفاده از فن آوری های جدید ازجمله فن سنجش از دور امکان پذیرنیست. برای تشخیص قابلیتهای داده های متوالی ماهواره ای درارزیابی و پایش پدیده های مرتبط با بیابان زایی تحقیق گسترده ای صورت گرفت. دشت کاشن با وسعت تقریبی 7230 Km2 که از مناطق درمعرض معضلات بیابان زایی است انتخاب و روند تغییرات پدیده هایی همچون شوری خاک، کاربری سرزمین، فرسایش بادی؛ به کمک داده های ماهواره ای، و روند تغییرات سطح سفره ها و کیفیت آب های زیرزمینی، آبدهی حوضه های بالادست و گل آلودگی رودخانه ها؛ با تحلیل داده ها و نقشه های موجود مطالعه شد. دراین نوشتار نتایج مرتبط با کاربری سرزمین ارایه شده است. داده های رقومی لندست ام اس اس 1976 و تی ام 1998 با زمان تقریبی یکسان از نظرماه برداشت، تهیه و پس از انجام پیش پردازش مورد نیاز، هریک از تصویرها به کمک داده های حاصل ازمطالعات صحرایی با روش نظارت شده و با الگوریتم حداقل فاصله طبقه بندی شد. بهترین نتایج طبقه بندی با مشارکت باندهای 2،1 و 3 ام اس اس؛ و باندهای 4، 3 و 5 در داده های تی ام بدست آمد و امکان تفکیک طبقات اراضی جنگلی، مرتعی، کشاورزی، شوره زار و اراضی بایررا فراهم آورد. ارزیابی دقت نقشه ها حاکی از 65% و 75% دقت کلی به ترتیب برای ام اس اس و تی ام بود. مقایسه دو نقشه به ترتیب کاهش 4/7، 3/18 و 5/1 درصدی اراضی مرتعی، بایر و سطوح نمکدار و افزایش 5/0 و 7/26 درصدی اراضی کشاورزی و جنگلی را درطول دو مقطع زمانی نشان داد. بررسی های دقیق ترصحرایی و مراجعه به اسناد حاکی ازآن بود که طبقه بندی رقومی درتشخیص اراضی کشاورزی موفقیت چندانی نداشته و مساحت این دسته ازاراضی را کمترازواقعیت محاسبه نموده است. دلیل اصلی این عدم موفقیت را می توان مقارن بودن زمان تصویر برداری با هنگام برداشت محصول و عاری بودن زمین از پوشش زراعی ذکر کرد که باعث شده بود تا اغلب اراضی جزء زمینهای بایر دسته بندی شده باشند. دست آورد پژوهش گویای این است که علی رغم یکسان نبودن ویژگی های تصویری ام اس اس و تی ام. مقایسه نقشه های موضوعی حاصل ازپردازش رقومی، اطلاعات مفیدی بدست خواهد داد. نیزمقارن بودن زمان تصویربرداری با زمان حضورحداکثرپوشش گیاهی برای هریک ازکاربری ها ازضرورت این دست مطالعات است.