مجله علمی شیلات ایران
سال بیست و پنجم شماره 4 (پیاپی 97، زمستان 1395)

فناوری نانو و مخاطرات محیط زیستی آن بویژه برای آبزیان به شکل روز افزونی در حال گسترش است. در همین راستا پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر نانوذره نقره بر میزان رشد و بازماندگی Artemia urmiana اجرا شد. این پژوهش در قالب 5 تیمار شامل، گروه شاهد، 001/0، 01/0، 1/0و 1 میلی گرم بر لیتر نانوذره نقره در 4 تکرار انجام شد. بدین منظور تعداد 500 ناپلی تازه از تخم خارج شده پس از شمارش و انتقال به ظروف پرورش یک لیتری در معرض غلظت های مختلفی از نانو ذره پرورش یافتند. طی دوره پرورش از جلبک تک سلولی Dunaliella tertiolecta و مخمر نانوایی برای تغذیه آرتمیاها استفاده گردید. در طول دوره آزمایش میزان رشد و بازماندگی آرتمیاها در روزهای 8، 11، 17، 20 و 23 مورد بررسی قرار گرفت. آرتمیاها بعد از بلوغ به انکوباتورها و محیطی عاری از نانوذرات انتقال داده شدند. ویژگی های تولید مثلی آن ها مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل بیانگر این بود که با افزایش غلظت نانوذرات نقره و با گذر زمان، میزان بازماندگی کاهش و میزان رشد افزایش یافت (05/0>p). ویژگی های تولید مثلی نظیر تعداد کل زاده ها، تعداد زاده ها در هر روز، تعداد زاده ها در هر بار تولید مثل و طول عمر آرتمیا در تیمار 1 میلی گرم بر لیتر نانوذره نقره کمترین بود (05/0>p). بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که ورود نانو ذرات نقره به بوم سازگان های طبیعی A. urmiana می تواند بر چرخه تولید مثلی آن تاثیر گذاشته و موجب کاهش بازماندگی و توان تولید مثل آن گردد.

خیار دریایی یک منبع مهم از مواد با ارزش دارویی و تغذیه ای است. در این پژوهش مقدار فنل، فلاونوئید ، فعالیت آنتی اکسیدان و تجزیه تقریبی خیار دریایی گونه Holothuria parva در دو حالت تازه و خشک(آبدهی شده) مورد بررسی قرار گرفت. به این منظور نمونه ها از بندر لنگه در خلیج فارس جمع آوری شده است. نمونه ها در آزمایشگاه به صورت انجمادی خشک شده و میزان رطوبت آنها اندازه گیری گردید سپس تجزیه تقریبی آن محاسبه گردید. میزان فنل به روش فولین سیوکالتو، میزان فلاونوئید به روش نورسنجی کلریدآلومینیوم و میزان فعالیت آنتی اکسیدان با استفاده از DPPH سنجیده شد. نتایج بدست آمده نشان داد که میزان رطوبت در نمونه تازه برابر با 20/81%±، پروتئین 0/12%±، چربی 34/0%± ، خاکستر 50/5% ±و کربوهیدرات 95/0% ± بوده است. این مقادیر برای نمونه آبدهی به ترتیب برابر با: 50/92%±، 76/3%±، 36/0%±، 1%± و 07/2%± محاسبه شده است. میزان فعالیت آنتی اکسیدانی در نمونه تازه برابر 063/0 ± و در نمونه آبدهی 060/0± میلی گرم ویتامینC در گرم نمونه خشک و شاخص IC50در نمونه تازه 26/5± و در نمونه آبدهی 14/4 ±بود. میزان فنل کل در نمونه تازه برابر 22/0 ± و در نمونه آبدهی 19/0 ± میلی گرم اسید گالیک در گرم نمونه خشک بود. میزان فلاونوئید در نمونه تازه 86/3 ± و در نمونه آبدهی 02/5 ± میلی گرم کوئرستین در گرم نمونه خشک بود. در مورد تجزیه تقریبی فقط میزان پروتئین و خاکستر در حالت تازه نسبت به حالت آبدهی بیشتر و دارای اختلاف معناداری بود (05/0p<) ومیزان رطوبت در حالت خشک (آبدهی شده) بیشتر از حالت تازه و دارای اختلاف معناداری بود(05/0p<). میزان فنل و فلاونوئید در دو حالت یکسان بوده است. میزان مهار رادیکال آزاد DPPH در حالت تازه بیشتر از حالت آبدهی و دارای اختلاف معناداری بود (05/0p<) و در نتیجه حالت تازه این گونه خیار دریایی دارای فعالیت آتنی اکسیدانی بیشتری نسبت به حالت خشک(آبدهی شده) است و برای استفاده در صنایع دارویی و غذایی سودمندتر است.

هدف از این مطالعه تعیین میزان زیتوده کیلکای معمولی Clupeonella cultriventris Borodin،1904 طی سالهای 1376 الی 1392 و سقف قابل برداشت این ماهی در سال 1392 در سواحل ایرانی دریای خزر می باشد. در این تحقیق، حداکثر محصول قابل برداشت (MSY) و میزان تلاش صیادی در MSY (fMSY) مورد ارزیابی قرار گرفته و سپس با استفاده از شاخصهای fMSY ، تولید به ازای نسل نوپا و زی توده مولدین به ازای نسل نوپا با استراتژی مختلف Fmax، F0.1 و F40% سقف قابل برداشت تعیین شد. نتایج نشان داد طی سالهای 1376 الی 1392 میزان ذخایر ماهی کیلکای معمولی ابتدا از حدود 22000 تن در سال 1376 به 112000 تن در سال 1388 افزایش و سپس در سال 1392 به 83300 تن کاهش یافت. در دوره مذکور مرگ و میر صیادی این ماهی بین 246/0 الی 640/1 در سال و نرخ بهره برداری بین 327/0 الی 764/0 قرار داشت. نقاط مرجع بیولوژیک در دو نقطه F0.1 و F40% بترتیب 92/0 و 80/0 در سال برآورد شد. بر اساس مدل شیفر مقدار MSY و تلاش ماهیگیری مرتبط به ترتیب 22670 تن و 8690 شناور شب محاسبه شد. بر اساس سیستم طبقه بندی پنج ردیفی میزان صید بیولوژیک قابل قبول این ماهی در1392 برای ردیفهای 2، 3، 4 و 5 بترتیب 17500، 20060، 23500 و 18900 تن برآورد شد. در رویکرد احتیاطی، مقدار صید بیولوژیک قابل قبول که دارای کمترین مقدار و با بیشترین اطلاعات یعنی 17500 تن باید انتخاب شود.

آلودگی انگلی دو گونه از ماهیان بومی روخانه بهشت آباد در فصل بهار 1393 مورد بررسی قرار گرفت. در این مطالعه تعداد 52 عدد ماهی، (26 عدد نازک Chondrostoma regium و 26 عدد آفانیوس Aphanius vladykovi) پس از صید، در آزمایشگاه مورد بررسی قرار گرفتند. پس از انجام زیست سنجی، بررسی های انگل شناسی با استفاده میکروسکوپ و استرئومیکروسکوپ انجام گرفت. براساس نتایج بدست آمده انگل Philometra sp در محوطه شکمی ماهی نازک برای اولین بار گزارش می شود. علاوه بر این، کرم دیژن بالغ Alloceradium isoporum از روده ماهی آفانیوس، انگل Trichodina sp از پوست و آبشش ماهیان نازک و آفانیوس و انگل مژه دار Ichthyophthirius multifiliis نیز شناسایی شد. بیشترین میزان آلودگی (درصد) به انگل I. multifiliis در آبشش ماهی آفانیوس (% 96/15) و کمترین میزان شیوع به انگل Trichodina sp (% 23/07) در پوست ماهی نازک بود. آلودگی به A. isoporum فقط در روده ماهی آفانیوس با میانگین شدت آلودگی (± انحراف معیار) 5/42 (3/73±) و آلودگی به انگلPhilometra sp در محوطه شکمی ماهی نازک با میانگین شدت آلودگی (± انحراف معیار) 3/25 (0/82±) مشاهده شد. بیشترین میانگین (± انحراف معیار) شدت آلودگی مربوط به انگل I. multifiliis در پوست ماهی نازک معادل 9/69(± 07/72) درصد با دامنه 194-12 (تعداد انگل)مشاهده شد.

اثر پوشش کیتوزان (با وزن مولکولی متوسط) همراه با ناتامایسین بر کیفیت تخم ماهی سفید دریای خزر) Rutilus frisii (kutum (تیمار شده با نمک 4 درصد) طی نگهداری در دمای یخچال(1 ± 4 درجه سانتی گراد) در طی یک دوره 90 روزه مورد بررسی قرار گرفت. محلول کیتوزان 1% وزنی/حجمی و ترکیب کیتوزان-ناتامایسین(1% وزنی/حجمی-5 و 10 میلی گرم بر کیلوگرم تخم) برای پوشش استفاده شد. تیمار شاهد و تیمار های دارای پوشش در دوره های 0، 30، 60 و 90 روزه مورد ارزیابی شیمیایی (مجموع ازت فرار، عدد پراکسید و تیوباربیتوریک اسید)، میزان نمک باقیمانده وpH قرار گرفتند. نتایج نشان داد که پوشش کیتوزان در مقایسه با نمونه فاقد پوشش کیفیت نگهداری را افزایش داد. پوشش کیتوزان همراه با ناتامایسین نسبت به پوشش کیتوزان برای پارامترهای شیمیایی محافظت بهتری را فراهم نمود. میزان باقیمانده نمک برای تمام تیمار ها کمتر از 2 درصد مشخص شد. این نتیجه حاصل شد که ترکیب پوشش کیتوزان و ناتامایسین 10 میلی گرم بر هر کیلوگرم تخم زمان ماندگاری تخم ماهی سفید را افزایش داد.

خانواده گوازیم ماهیان در صید تجاری آب های جنوب ایران از اهمیت اقتصادی و میزان صید بالایی برخوردار می باشد. به منظور پایش ذخایر این گروه آبزی در دریای عمان طی ده سال نمونه برداری در سال های 1382 تا 1392 گشت های تحقیقاتی ترال کف از غرب تا شرق دریای عمان در 5منطقه (اشکوب) و 4 لایه عمقی 20-10 ، 30-20، 50-30 و 100-50 متربه مورد اجرا درآمد. نتایج نشان داد که بهترین مکان برای صید این ماهیان مناطق غربی و شرقی آب های ساحلی استان سیستان وبلوچستان است. دربین مناطق پنج گانه این استان بیشترین میزان صید بر واحد سطح در صیدگاه های میدانی، گالک، رابچ و بیاهی با 7/293 کیلوگرم بر کیلومترمربع ثبت گردید. با بررسی لایه های عمقی مشخص گردید که بیشترین میزان صید بر واحد سطح در اعماق بیش از30 متر بوده که با کاهش عمق از تراکم این ماهیان کاسته می شود. چنانکه بیشترین میزان صید بر واحد سطح لایه عمقی 100-30 متر با2/331 کیلو گرم بر کیلومترمربع ولایه عمقی 20-10 متر با 6/28 کیلو گرم بر کیلومتر مربع کمترین میزان را داشته است. در دهه اخیرمقدار صید بر واحد سطح گوازیم ماهیان روندی افزایشی را نشان می دهد که حاکی از ثبات نسبی این ذخایر آبزی می باشد.

در این بررسی تغییر ترکیبات تقریبی-شیمیایی گیاه دریایی سارگاسوم جمع آوری شده از سه ایستگاه در هر یک از شش منطقه ساحلی استان سیستان و بلوچستان بدست آمد. گیاه پس از جمع آوری شستشو، خشک و پودر شده به آزمایشگاه منتقل و پروتئین کل(درصد وزن خشک) با روش کجلدال، اسید های آمینه با بهره گیری از دستگاه HPLC، چربی کل (درصد وزن خشک) با روش سوکسله و اسید های چرب ضروری با تعیین میزان FAMES (متیل استرهای اسید های چرب) توسط دستگاه کروماتوگرافی گازی، کربوهیدرات ( درصد وزن خشک) با روش فنل سولفوریک اسید، ویتامین ها با استفاده از دستگاه HPLC، خاکستر با روش سوختن در کوره، مواد معدنی با کمک گرفتن از روش های فلیم فتومتری و آستاگزانتین نیز از روش اسپکتروفتومتری اندازه گیری و پس از تایید نرمال بودن میانگین ها با PP plot برنامه SPSS مورد بررسی مقایسه ای آماری قرار گرفتند. نتایج نشان داد که سارگاسوم جمع آوری شده از ساحل طیس به شکل خشک دارای 15/1±18/9 درصد پروتئین(p<0.05)، 15/0±18/2 درصد چربی(p>0.05)، 2/1(p>0.05)EF ، 03/2±11/33 کربوهیدرات (p>0.05)، 83/11±14/230 کیلو کالری بر 100 گرم ماده خشک انرژی(p<0.05)، 03/1±11/11 درصد مواد معدنی(p<0.05) و 87/10 ±51/115 میلی گرم کمپلکس ویتامین ها در 100 گرم ماده خوراکی (p<0.05) و 00/1±11/104 میکرو گرم آستاگزانتین در 100 گرم وزن خشک نمونه (p<0.05) می باشد که نسبت به پنج تیمار جمع آوری شده از مناطق دیگر نمونه برداری دارای ارزش غذایی بالاتری است. همچنین پروفایل اسید های چرب ضروری بین تیمارهای مختلف اختلاف معنی دار آماری نشان داد (p<0.05)که در مورد نمونه های بدست آمده از ساحل طیس بالاترین بوده است ولی پروفایل اسیدهای آمینه بجز لوسین، هیچ اختلاف آماری بین تیمارهای مناطق جغرافیایی نشان نداد(p>0.05).

با مدیریت درست دریاچه های مصنوعی می توان از آن ها در تولید آب زیان نیز بهره گرفت. وارد کردن بچه ماهی هم اکنون رویکردی فراگیر در برنامه ریزی های سدها است. دریاچه ی سد درودزن از منابع اصلی آب آشامیدنی شیراز است، که مدیریت شیلات هر ساله بچه ماهی هایی از چند گونه ی مختلف از کپورماهیان را در دریاچه رها می کند. افزون برآن، چند گونه ی ماهی بومی رودخانه یی نیز در دریاچه رشد و زادآوری می کنند. هریک از گونه های ماهیان ممکن است ترجیح خاصی در انتخاب بخش هایی از دریاچه برای زیستگاه خود داشته باشد. برای بررسی امکان این ترجیح نمونه برداری از ماهیان دریاچه با دو تکرار در اسفند 1389 و مهر 1390 در سه مقطع رودخانه یی، میانه و دریاچه یی انجام شد. برای گرفتن انواع ماهیان از تورهای با چشمه ها ی 37 م م.، 57 م م. و 120 م م. استفاده شد. در آزمایشگاه شناسایی گونه، شمار نمونه های هر گونه در هر ایستگاه، و زیست سنجی ماهی ها (بیش ترین طول استاندارد، طول چنگالی، و بیش ترین طول کل و وزن) انجام شد. ماهی ها شامل شاه کولی جنوبی Alburnus mossulensis، سیاه ماهی فلس درشت Capoeta aculeate، سیاه ماهی فلس ریز Capoeta damascina، حمری Carasobarbus luteus، کاراس Carassius gibelio، کپور معمولی Cyprinus carpio، و کپور نقره یی Hypophthalmichthys molitrix بود. بخش های اصلی دریاچه ترکیب های کاملا متفاوتی از تجمع ماهی ها را نشان داد. همه ی این 7 گونه در بخش دریاچه یی دیده شدند، اما در بخش میانی تنها 3 گونه ی سیاه ماهی فلس درشت، سیاه ماهی فلس ریز و کپور معمولی پراکندگی داشتند. در بخش رودخانه یی تنها 3 گونه ی شاه کولی جنوبی، سیاه ماهی فلس درشت و کپور معمولی جا گرفته بودند. این ترجیح زیست گاهی می تواند به بهره گیری بهتر از دریاچه در آب زی پروری کمک کند.

هدف از این بررسی تعیین اثر عصاره مرزنگوش (Origanum vulgare) در پیشگیری از آلودگی به استرپتوکوکوس اینیایی تجربی ماهی قزل آلای رنگین کمان بود. 360 قطعه بچه ماهی قزل آلای رنگین کمان، با وزن متوسط 1±15 گرم به طور تصادفی در سه تیمار (هر تیمار با سه تکرار) شامل 1) گروه شاهد، 2) گروه تیمار عصاره مرزنگوش (روزانه به میزان 1% وزن جیره) و 3) گروه تیمار فلور فنیکل (جیره حاوی 10 میلیگرم بر کیلوگرم فلورفنیکل خالص)، یک بار در روز برای مدت دو هفته مورد تغذیه قرار گرفتند. در پایان هفته دوم 24 ساعت پس از قطع غذا، تعداد 5 عدد ماهی از هر تکرار صید و پس از بیهوشی، از ساقه دمی آنها خون گیری و از بافت کلیه و طحال آنها نمونه برداری انجام شد. پس از این مرحله ماهی های باقیمانده با استفاده از تزریق داخل صفاقی سوسپانسیون استرپتوکوکوس اینیایی به میزان 100 لاندا آلوده شدند. سپس برای مدت 2 هفته نلفات روزانه ثبت گردید. در پایان هفته دوم پس از آلودگی، مجددا 5 عدد ماهی از هر تکرار به طور تصادفی صید و از خون و بافت طحال و کلیه آنها نمونه برداری شد. میزان فعالیت آنزیم لیزوزیم و شمارش افتراقی گلبولهای خون در نمونه های خون در هر دو مرحله نمونه برداری بررسی گردید. همچنین نمونه های بافت طحال از نظر بار باکتریایی و هیستوپاتولوژی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد فعالیت آنزیم لیزوزیم در تیمارهای فلورفنیکل و مرزنگوش کمتر از شاهد بود (p<0.05). درصد لنفوسیت ها در تیمار های فلورفنیکل و مرزنگوش بیشتر از شاهد، ولی درصد مونوسیت ها کمتر از شاهد بودند (p<0.05). در بررسی شمارش کلی باکتری های طحال نتایج نشان داد که بار باکتریایی در تیمارهای فلورفنیکل و مرزنگوش کمتر از شاهد بود (p<0.05). در بررسی هیستوپاتولوژی، هیچ یک از گروه های آزمایشی باعث عوارضی در طحال و کلیه نشدند، ولی در بافت طحال نمونه های شاهد پس از آلودگی با استرپتوکوکوس اینیایی مقداری تجمع ملانوسیت ها و دژنراسیون مشاهده گردید. در بافت کلیه نیز تخریب گلومرول ها تجمع ملانوماکروفاژها و پرخونی پس از مواجهه باکتریایی مشاهده گردید. میزان تلفات نیز در تیمارهای فلورفنیکل و مرزنگوش از شاهد کمتر بودند. نتایج این بررسی نشان می دهد که عصاره مرزنگوش بر شاخص های خونی، کاهش تلفات و بار باکتریایی در طحال ماهی ها موثر بوده است. نتیجه آن که عصاره مرزنگوش می تواند در پیشگیری از استرپتوکوکوزیس در ماهی موثر باشد.

هدف از این بررسی تعیین اثر عصاره مرزنگوش (Origanum vulgare) در پیشگیری از آلودگی به استرپتوکوکوس اینیایی تجربی ماهی قزل آلای رنگین کمان بود. 360 قطعه بچه ماهی قزل آلای رنگین کمان، با وزن متوسط 1±15 گرم به طور تصادفی در سه تیمار (هر تیمار با سه تکرار) شامل 1) گروه شاهد، 2) گروه تیمار عصاره مرزنگوش (روزانه به میزان 1% وزن جیره) و 3) گروه تیمار فلور فنیکل (جیره حاوی 10 میلیگرم بر کیلوگرم فلورفنیکل خالص)، یک بار در روز برای مدت دو هفته مورد تغذیه قرار گرفتند. در پایان هفته دوم 24 ساعت پس از قطع غذا، تعداد 5 عدد ماهی از هر تکرار صید و پس از بیهوشی، از ساقه دمی آنها خون گیری و از بافت کلیه و طحال آنها نمونه برداری انجام شد. پس از این مرحله ماهی های باقیمانده با استفاده از تزریق داخل صفاقی سوسپانسیون استرپتوکوکوس اینیایی به میزان 100 لاندا آلوده شدند. سپس برای مدت 2 هفته نلفات روزانه ثبت گردید. در پایان هفته دوم پس از آلودگی، مجددا 5 عدد ماهی از هر تکرار به طور تصادفی صید و از خون و بافت طحال و کلیه آنها نمونه برداری شد. میزان فعالیت آنزیم لیزوزیم و شمارش افتراقی گلبولهای خون در نمونه های خون در هر دو مرحله نمونه برداری بررسی گردید. همچنین نمونه های بافت طحال از نظر بار باکتریایی و هیستوپاتولوژی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد فعالیت آنزیم لیزوزیم در تیمارهای فلورفنیکل و مرزنگوش کمتر از شاهد بود (p<0.05). درصد لنفوسیت ها در تیمار های فلورفنیکل و مرزنگوش بیشتر از شاهد، ولی درصد مونوسیت ها کمتر از شاهد بودند (p<0.05). در بررسی شمارش کلی باکتری های طحال نتایج نشان داد که بار باکتریایی در تیمارهای فلورفنیکل و مرزنگوش کمتر از شاهد بود (p<0.05). در بررسی هیستوپاتولوژی، هیچ یک از گروه های آزمایشی باعث عوارضی در طحال و کلیه نشدند، ولی در بافت طحال نمونه های شاهد پس از آلودگی با استرپتوکوکوس اینیایی مقداری تجمع ملانوسیت ها و دژنراسیون مشاهده گردید. در بافت کلیه نیز تخریب گلومرول ها تجمع ملانوماکروفاژها و پرخونی پس از مواجهه باکتریایی مشاهده گردید. میزان تلفات نیز در تیمارهای فلورفنیکل و مرزنگوش از شاهد کمتر بودند. نتایج این بررسی نشان می دهد که عصاره مرزنگوش بر شاخص های خونی، کاهش تلفات و بار باکتریایی در طحال ماهی ها موثر بوده است. نتیجه آن که عصاره مرزنگوش می تواند در پیشگیری از استرپتوکوکوزیس در ماهی موثر باشد.

امروزه رشد اقتصادی و صنعتی در کشورهای جهان و هم چنین افزایش جمعیت، سبب نیاز روز افزون جوامع بشری به استفاده از مواد غذایی با کیفیت و دارای ارزش غذایی بالا و به دنبال آن امروزه رشد اقتصادی و صنعتی در کشورهای جهان و هم چنین افزایش جمعیت، سبب نیاز روز افزون جوامع بشری به استفاده از مواد غذایی با کیفیت و دارای ارزش غذایی بالا و به دنبال آن افزایش تقاضا برای دسترسی بیشتر به این مواد شده است. در این میان گوشت سفید آبزیان دارای ارزش غذایی بسیار بالایی می باشد و کلیه دست اندرکاران صنعت شیلات از جمله فعالان قسمت های خصوصی و دولتی و هم چنین محققین این صنعت درصدد برآمدند تا با انجام فعالیت های جدید پژوهشی، از جمله تغذیه ی مناسب ،سبب بهبود و افزایش کیفیت آبزیان پرورشی گردند(صالحی، 1390). ماهیان پرورشی معمولا به دو گروه ماهی های آب های سرد و ماهی های آب های گرم تقسیم می گردند که قزل آلا و ماهی های آزاد جزء گروه اول محسوب می شوند و تغذیه ی آبزیان پرورشی دارای اهمیت بسیار زیادی می باشد(عمادی، 1387). طبق بررسی های انجام شده، تاکنون هیچ گونه فعالیتی تحت عنوان اثرات آرد هسته دانه انار بر روی رشد ماهی قزل آلای رنگین کمان و ماهی های دیگر، در ایران و هیچ یک از کشورهای جهان انجام نگرفته است.البته طی تحقیقاتی که در آمریکا روی یک گوساله انجام گرفت، دانشمندان آمریکایی دریافتند که اثر عصاره ی انار (پلی فنل های موجود در آن) روی رشد، سلامتی و هضم بیشتر مواد غذایی و ایمنی آن تاثیرات مطلوب و مثبتی میگذارد(Olivera et al.، 2010). انار با نام علمی Punica granatum متعلق به خانواده ی Punicaceae و دارای ارزش غذایی فراوان، سرشار از ویتامین ها و مواد تحریک کننده ی اشتها می باشد. انار به عنوان یک منبع غنی از آنتوسیانین ها وآنتی اکسیدان ها است که به رشد و سلامت بیشتر کمک می کند(جدول 1)(ارفعیان،1381).