فصلنامه نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی
پیاپی 27 (بهار 1389)

رشد فزاینده جمعیت و نیاز به غذا، استفاده پایدار از منابع آب و خاک را برای تولیدات کشاورزی ضروری می سازد. بخش کشاورزی با سهم 92 درصدی، بزرگ ترین مصرف کننده آب در کشور است. مدیریت کارای منابع آب نیازمند ساز و کارهایی است که مداخله گری نظام مند تمامی کنشگران را میسر سازد. تعاونی آب بران، نهادی است که در بستر مدیریت مشارکتی آبیاری، بهره گیری هرچه مؤثرتر از سرمایه های انسانی، طبیعی و فیزیکی را در چارچوب توسعه پایدار فراهم می آورد. افزایش عملکرد محصول و راندمان آبیاری، بهبود نگهداری از شبکه های آب روستایی، توانمندسازی و ارتقاء مشارکت عمومی و افزایش رضایت کشاورزان، از ثمرات مدیریت مشارکتی آبیاری به شیوه مذکور می باشد. سعی و کوشش این تحقیق که به وسیله جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و اینترنتی به رشته نگارش درآمده است نیز معرفی و نقش این تعاونی ها در مدیریت مشارکتی آب زراعی می پردازد.

برداشت از جنگلها در قالب طرحهای جنگلداری توسط ادارات کل، شرکتهای دولتی، شرکتهای تعاونی و بخش های خصوصی صورت می گیرد. فرآورده هایی که توسط بهره برداران تولید می شوند شامل گرده بینه، چوبهای الواری، تراورس، چوبهای تیری و تونلی می باشد(2). برداشت چوب از جنگلهای شمال طی یک دوره 8 ساله مورد بررسی قرار گرفته است. در تولید تمامی فرآورده ها بین مجریان مختلف اختلاف معنی داری وجود دارد. این امر دلایل عمده ای دارد. یکی از دلایل نوسانات حجم برداشت سالیانه است. نوع مجریان و نوع جنگلهایی که در اختیار مجریان بهره برداری است نیز در تولید انواع فرآورد ه ها نقش به سزایی دارد. در شرکتهای غیر دولتی نبود ماشین آلات مناسب و فقدان کادر جنگل و متخصصان زبده در ترکیب اجرایی آنها خسارات زیادی به بار می آورد.

بیش از یک سوم کره زمین و دو سوم کشور ایران را مناطق خشک و نیمه خشک در بر گرفته است که با موقعیت کمربند بیابانی و خشک جهان انطباق دارد. علاوه برخشک بودن شرایط آب و هوایی، خشکسالی نیز به عنوان یکی از بلایای طبیعی و پدیده اجتناب ناپذیر، از دیر باز در پهنه وسیع دنیا و همچنین کشور ما، به کرات به وقوع پیوسته است. به دلیل عدم قطعیت میزان ریزش های جوی، در مناطق خشک و نیمه خشک، مدیریت منابع آب (استحصال آب، افزایش میزان بارش، تامین کمبود آب و... از اهمیت خاصی بر خوردار است. بدین منظور جهت ایجاد شرایط مناسب محیطی، فعالیتهای مختلف صورت گرفته که بدلیل عدم شناخت و ارزیابی کافی از ماهیت متغیرهای جوی و ویژگی های دینامیکی آن، موفقیت های چندانی بوجود نیامده است. برای مقابله با کم آبی وبکار بستن راه حلهای جدید برای استحصال آب در مناطق خشک و نیمه خشک، روش های جدیدی با الگو برداری از طبیعت از جمله باروری ابرها، توسط دانشمندان ارایه شده است. مهم ترین هدف باروری ابرها، افزایش میزان بارش، جلوگیری از بروز بلایای طبیعی از قبیل سیل، تگرگ، رعد وبرق، انتقال زمانی و مکانی بارش، زدودن مه، تعدیل آب وهوا، تولید برف در ارتفاعات و... است. در حال حاضر بیش از 40 کشور جهان از جمله کشور ایران برنامه های باروری ابرها را انجام می دهند. در حال حاضر در ایران عملیات باروری ابرها در اکثر استان های کشور، مانند یزد، اصفهان، مرکزی، کرمان، فارس، قم، سمنان، خراسان رضوی و جنوبی که اکثرا با کمبود آب روبرو هستند، جهت مدیریت درست منابع آبی، در حال انجام شدن است. جهت طراحی مناسب و همسو با اقلیم مناطق مورد مطالعه، استفاده از تصاویر ماهواره ای به عنوان یک فنآوری پیشرفته و داشتن مزایایی چون، برداشت پوشش تکراری، یکپارچه بودن اطلاعات، قسمتهای مختلف طیف الکترومغناطیس و امکان بکارگیری سخت افزارها و نرم افزارها، در دنیا با استقبال خاصی روبرو شده است. آزمایش های علمی گسترده ای برای فنآوری بارورسازی ابرها در جهت تعدیل آب و هوا به اجرا درآمده است. به طوری که اگر این فنآوری بدرستی مورد استفاده قرار گیرد و با ابزار های نوین امروزی همراه باشد، به نتایج شگفت آوری می توان دست یافت. تاکنون هدف از بارورسازی ابرها و اقداماتی که در این زمینه صورت گرفته تعدیل مه، تگرگ، باد و رعدوبرق بوده؛ اما هدف عمده از اجرای طرح ها در این خصوص افزایش بارش باران و برف است.

در میان عوامل موثر بر کاهش محصول گیاهان زراعی، علف های هرز جایگاه ویژه ای دارند. پتانسیل خسارت زایی علف-های هرز به عواملی مانند تراکم، وفور نسبی، محل رویش،زمان سبز شدن نسبت به گیاه زراعی، سرعت رشد اولیه و توان بالقوه آن ها در اشغال زمین بستگی دارد. لزوم صرف وقت و هزینه زیاد در کنترل مکانیکی و دستی (وجین) علف های هرز موجب رویکرد کشاورزان به کاربرد علفکش های شیمیایی یا کشت گیاهانی که علف هرز کمی دارند ولی محصول کمتری تولید می کنند، شده است. اما استفاده از علفکش های شیمیایی در مدیریت علف های هرز مزارع کشاورزی به دلیل اثرات مخرب زیست محیطی بویژه در آلودگی آب های زیر زمینی و سطحی مورد سوال قرار دارد، آن ها همچنین باعث خسارات شدیدی مانند ایجاد مقاومت در جمعیت علف های هرز نسبت به علفکش ها، کاهش کیفیت آب و خاک، باقی ماندن بقایای علفکش در محیط و بروز خساراتی بر موجودات غیر هدف می شوند. در نتیجه، رویکرد به استفاده از مدیریت تلفیقی علف های هرز به منظور کاهش اثرات مخرب علفکش های شیمیایی در اولویت بخش های تحقیقات و اجرا قرار گرفته است. در این خصوص استفاده از روش های بیولوژیک(استفاده سنجیده از دشمنان طبیعی برای جلوگیری از رشد یا کاهش جمعیت گونه های علف هرز) همراه با روش های غیر شیمیایی از قبیل وجین، خاک ورزی، آیش و تناوب زراعی ره آوردهای ارزنده ای در بخش کشاورزی داشته است. علفکش های زیستی از جمله علفکش های قارچی منافع بسیاری برای بوم نظام های زراعی ما دارند. آن ها برای علف های هرز هدف به طور اختصاصی عمل می کنند و منجر به خسارات کمتری نسبت به علفکش های شیمیایی می شوند.
کاربرد مناسب علفکش های زیستی کارآمد، ضمن کاهش مصرف مقدار علفکش های شیمیایی می تواند به تدریج به عنوان یک روش جایگزین در کنترل علف های هرز، در جهت حفظ محیط زیست و پایداری تولید در اکوسیستم های کشاورزی ایفای نقش نماید. تحقق این مهم مستلزم انجام تحقیقات بیشتر در زمینه مواد زیستی از جمله علفکش های زیستی است تا بتواند آینده روشنی را برای کاربرد بهتر این مواد در مدیریت تلفیقی کنترل علفهای هرز و جایگزینی این مواد به جای علفکش های شیمیایی در پی داشته باشد. این مقاله به مرور نقش، اهمیت و چگونگی استفاده از علف کش های زیستی به عنوان ابزاری بوم سازگار در مدیریت علف های هرز پرداخته است.

در دو دهه اخیر، سازمانها به طور معنا داری تغییر کرده اند یکی از قابل توجه ترین این تغییرات، تغییر از سمت کار به صورت انفرادی به کار بر مبنای تیم است. دوران کنونی، دوران تخصص های متفاوت است. امروز دیگر یک نفر تنها به صرف این که در یک رشته تخصص دارد نمی تواند در فعالیت های مختلف آموزشی، تجاری، اقتصادی، درمانی و... موفق باشد. به عبارت دیگر، دنیای امروز دنیای تشکیل تیم های کاری است و اگر در هر موسسه یا سازمان افراد موفق به کار گروهی نشوند، شرکت و سازمان، یکی از کلید های مهم موفقیت را از دست داده است. تمرکز و توجه بر اثربخشی و کارامدی تی مهای کاری، مستلزم داشتن روحیه کار تیمی است. نحوه تعامل و فعالیت هر یک از اعضاء در موفقیت یا عدم موفقیت آن تی مها مؤثر و سرنوش تساز است، بنابراین پیش از تشکیل و راه اندازی تی مهای کاری باید فرهنگ کار تیمی را در فضای سازمانی نهادینه کرد. تشکیل یک تیم کاری به معنای ایجاد فرهنگی است که در آن همکاری ارزش پیدا می کند. در یک تیم کاری، افراد به این باور می رسند که افکار، برنامه ها، تصمیمات و فعالیت ها وقتی با همکاری انجام شوند، نتیجه بهتری به دنبال خواهند داشت. افراد در این تیم می فهمند و به این باور می رسند که هیچ یک از ما بخوبی همهما نیست. امروزه یافتن محیط های کاریی که نمونه موفقی از یک کار گروهی خوب باشد چندان آسان نیست. در کشور ما ساختار خانواده، مدارس، سازمان ها و موسسات و حتی مشغولیات و سرگرمی های ما بر محور برنده بودن، بهترین بودن و در راس قرار گرفتن و به طور کلی موفقیت های فردی استوار است. کارگران، کارمندان و به طور کلی همه افراد بندرت در محیط هایی پرورش می یابندکه در آن بر کار تیمی تاکید شود و تیم اهمیت داشته باشد. تجربیات ناخوشایندی که اغلب به دلیل ناآشنایی با فوت و فن کار تیمی گریبانگیر افراد شده است، مسوولیت نپذیرفتن برخی از اعضا، مشکلاتی که در زمینه تصمیم گیری رخ می دهد، صرف زمان زیاد برای انجام تصمیمات، سنبل کاری ها و فرار از انجام وظایف عواملی است که افراد را از انجام کار تیمی گریزان می کند. فراموش نکنید که همیشه خرد جمعی بهتر از فرد کار می کند. بنابراین نهادینه کردن تی مهای کاری بوسیله ترویج فرهنگ کار تیمی، قابل انجام است و این کار با آموزش و تقویت اصول کار تیمی حاصل خواهد شد.

روند پرنوسان تولید محصولات کشاورزی در سالهای اخیر که بیش از هر چیز متاثر از تغییرات میزان بارندگی های سالیانه می باشد سبب اختلال در برنامه ریزی های مربوطه جهت حصول خودکفایی در تولید محصولات زراعی و هدر روی منابع انسانی و مالی مورد استفاده شده است 0 با توجه به پیش بینی های انجام گرفته مبنی بر شرایط متغیر آب و هوایی در سالهای پیش رو، ایجاد و معرفی ارقام با امکان بهره گیری حداکثری از شرایط بهینه آبی در سالهای پرباران و با سازگاری نسبی به تنش خشکی در سالهای کم باران، جهت دستیابی به تولید بالا و پایدار ضروری می نماید 0 برای شناسایی ارقام با ظرفیت عملکرد بالا و متحمل به تنش، چهار استراتژی: گزینش براساس عملکرد بالقوه ارقام، گزینش براساس عملکرد تحت شرایط تنش، گزینش براساس مقادیر عملکرد ارقام در هر دو محیط تنش و بدون تنش و گزینش برپایه مقادیر عملکرد در هر دو محیط تنش و بهینه و صفات همبسته با عملکرد بالا مطرح می باشند که در این میان با توجه به وراثت پذیری پایین عملکرد در شرایط تنش، استراتژی گزینش برپایه تلفیق مقادیرعملکرد بالا در دو محیط تنش و بدون تنش و صفات همبسته با عملکرد بالا، به سبب امکان دستیابی همزمان به عملکرد بالا و پایدار در ارقام جدید، در مراکز تحقیقاتی داخلی بکار گرفته می شود.

خشکی خصوصیتی اقلیمی و اصطلاحی هواشناسی است که نشان دهنده فقدان بارندگی به مدت طولانی (2) و وجود آب و هوای خشک در یک منطقه است (1). چنین شرایطی در گیاهان، سبب برهم خوردن توازن بین ذخیره و تقاضای آب، اختلال در فعالیت های فتوسنتزی و در نهایت پژمردگی و کاهش شدید عملکرد آنها می شود (8). در درختان زیتون نیز که به گروه گیاهان مقاوم به خشکیتعلق دارند (14)، تنش های خشکی در صورت عدم مدیریت مناسب، م یتوانند بر سلامت و عملکردهای کمی و کیفی این درختان اثرات نامطلوب داشته باشند. داشتن اطلاعات کافی از نیازآبی این درختان در طول دوره رشد، خصوصیات ادافیک (خاکی) منطقه، خصوصیات فیزیولوژیک و فنولوژیک درختان زیتون و میزان آب در دسترس در تلفیق با عملیات فنی – باغبانی متناسب با این شرایط، نق ش بسیار مهمی در مدیریت آبیاری و کاهش خسارا ت ناشی از تن شهای خشکی در این با غها خواهند داشت.

دستیابی به توسعه پایدار روستایی، مهمترین هدف برنامه سازان در مناطق روستایی به شمار می رود.در این بین آب از دیرباز مهمترین عامل توسعه روستایی بوده است. به گونه ای که با توجه به نقش آب به عنوان عاملی حیاتی در توسعه مناطق روستایی و نیز به دلیل تنگناهای اقلیمی(خشکسالی های متوالی)، عدم مدیریت بهینه آب، افت آبهای سطحی و زیرزمینی، فقدان زیرساختهای مطلوب و نبود الگوهای مصرفی، بررسی سازه های آبی در جهت بهره برداری پایدار از آب در مناطق روستایی، با توجه به نقش کلیدی روستاها در توازن اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی جوامع، امری توجیه پذیر و الزام آور می نماید. در این راستا، قنات به عنوان مطمئن ترین و پایدارترینسازه در جهت تامین آب در مناطق روستایی به ویژه اقلیمهای خشک و نیمه خشک، به دلیل برخورداری از کارکردهای متنوع اقتصادی و اجتماعی،می تواند به عنوان عاملی نیرومند در تحول اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی و ایجاد تعادلهای بیولوژیکی در جهت دستیابی به توسعه پایدار در پهنه روستاها مورد بحث قرار گیرد. بر این اساس، مقاله حاضر با مطالعه ادبیات موضوع به شناخت شاخصها و مولفه های موثر در دستیابی به اهداف توسعه پایدار روستایی پرداخته و براساس این مولفه ها به بحث و ارزیابی کارکردهای اجتماعی و اقتصادی قنات در توسعه نواحی روستایی می پردازد. یافته های این مقاله گویای آنست که سازه هیدرولیکی قنات، باتوجه به افزایش روزافزون تقاضا برای آب به منظور توسعه کشاورزی،صنایع روستایی،شرب،بهداشت در مناطق روستایی ایران با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک کشور، از اهمیت بسزایی برخوردار است به گونه ای که توسعه پایدار آن مرهون وجود سازه های پایداری مانند قنات است.

به منظور بررسی تاثیر تغییر اقلیم در آینده (دو برابر شدن غلظت 2 آب، این پژوهش انجام گردید. در این تحقیق برای تعیین تغییرات دما تحت شرایط دو برابر شدن غلظت دی اکسید کربن از یک مدلگردش عمومی به نام آزمایشگاه دینامیک ژئوفیزیکی سیالات استفاده گردید. ضرائب خروجی این مدل در داده های بلند مدت دماهای 30 و 20 در صد حداکثر، کمینه و بیشینه اعمال گردید. داده های اقلیمی تبدیل شده همراه با مدیریت های آبیاری (آبیاری بر مبنای 60 داده تخلیه مجاز رطوبت به ترتیب شرایط بدون تنش، تنش ملایم و تنش شدید) به عنوان تیمارهای ورودی به مدل CERES-WEAT داده شد، تا عملکرد دانه گندم، میزان بهره وری آب گیاه را تحت شرایط تغییر اقلیم شبیه سازی نماید.