فهرست مطالب

تاریخ علم - سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 16، بهار و تابستان 1393)

مجله تاریخ علم
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 16، بهار و تابستان 1393)

  • تاریخ انتشار: 1393/04/31
  • تعداد عناوین: 8
|
  • صفحه 0
    مسلم است که آب آلوده حاوی باکتری ها و ویروس های خطرناک بسیاری است که موجب بیماری هایی نظیر حصبه، وبا، اسهال خونی، مننژیت، فلج اطفال و... می شود. بیماری های مرتبط با آب یکی از مشکلات مهم سلامت در دنیای امروز هستند، بنا بر این روش تصفیه و گندزدایی آب و پیشرفت آن مورد توجه دولت ها و دانشمندان است. این توجه موجب شده است تا بسیاری از مردم گمان کنند که فناوری تصفیه و گندزدایی آب از فناوری های زمان حال است. شاید این تصور ناشی از این اعتقاد باشد که مردمان گذشته قادر به دیدن این موجودات بسیار ریز نبوده اند. در این تحقیق نشان می دهیم که متفکران باستانی حضور چنین چیزهایی را استنباط می کردند و روش هایی برای رهایی از آنها به کار می برده اند. برخی از این روش ها موفقیت آمیز بوده اند و می توانند به منزله اساسی برای فناوری های جدید به حساب بیایند. آب آلوده مراحلی ر اطی می کند تا تبدیل به آب پاک و شفاف و قابل نوشیدن شود. در این تحقیق ما به خلاصه ای از این مراحل (رسوب زدایی-تصفیه-گندزدایی) اشاره می کنیم سپس به تاریخ توسعه این روش ها نزد تمدن های باستانی مختلف خواهیم پرداخت و سرانجام به کارگیری آنها را در تمدن اسلامی توضیح خواهیم داد.
    کلیدواژگان: تاریخ فناوری، تاریخ فناوری تصفیه و گندزدایی آب، مراحل گندزدایی، گندزدایی با استفاده از یون های فلزات سنگین، گندزدایی با استفاده از تاثیر تابش خورشید، استاندارهای کیفیت آب
  • زهرا پورنجف* صفحات 1-15
    قضیه اول مقاله دهم اصول اقلیدس، اساس «روش افنا» است. اقلیدس این قضیه را برای نسبت متغیر ثابت می کند. ابن هیثم (سده 4 هجری) بنا بر ادعای خود در فی حل شکوک، پی برده بود که حکمی که اقلیدس مطرح می کند جزئی است و حکم کلی را برای نسبت ثابت برای اولین بار در این کتاب مطرح و اثبات کرده است. خواجه نصیر الدین طوسی (597-672ق) در تحریر اصول اقلیدس، همان نظر ابن هیثم را تکرار می کند. ابن صلاح همدانی (درگذشته در 548ق) رساله ای در نقد نظر ابن هیثم با عنوان قول فی إیضاح غلط ابی علی بن الهیثم فی الشکل الاول دارد که در آن سه ایراد به ابن هیثم وارد می کند. محمد باقر یزدی (زنده در 1047ق) در رساله شرح المقاله العاشره در نقد نظر طوسی می گوید که با در نظر گرفتن حالت کلی که طوسی آورده است، برهان قضیه دوم مقاله دهم مختل می شود و قضیه را در دو حالت نسبت ثابت و متغیر، جداگانه بررسی می کند. در این مقاله سیر تاریخی پرداختن به این قضیه بررسی شده است.
    کلیدواژگان: اصول اقلیدس، روش افنا، مقاله دهم اصول
  • جعفر طاهری* صفحات 17-37
    بخشی از تدابیر اقلیمی برای سازماندهی زندگی و محیط های مسکونی سالم در متون طب دوره اسلامی تحریر شده است. پزشکان قدیم حفظ سلامتی انسان را به عنوان هدف اصلی طب، وابسته به تعامل و سازگاری انسان با محیط اقلیمی، با تکیه بر انطباق ساختاری مزاج انسان با عناصر چهارگانه طبیعت، دانسته اند. این مقاله سابقه دانش اقلیمی قدما را در زمینه تعامل انسان با محیط طبیعی و مصنوع، با تکیه بر روش تفسیر تاریخی متون طب بررسی می کند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که روش زندگی اقلیمی و سازماندهی محیط های مسکونی بر پایه ویژگی های جغرافیایی و تغییرات اقلیمی مکان ها، مهم ترین تدابیر پزشکان برای اعتدال مزاج انسان، حفظ سلامتی و اقلیم درمانی بوده است. از این منظر سلامتی انسان وابسته به مشارکت پویا و همسازی انسان با شرایط متغیر اقلیمی از طریق تغییر روش و مکان زندگی (کوچ) و فراهم بودن زمینه های کالبدی این تغییرات در معماری است. بررسی اجمالی و مقایسه تطبیقی تعالیم متون طبی و معماری مسکونی ایران نیز نشان می دهد که عامل هوا (باد) به لحاظ میزان دما، رطوبت و تمیزی آن -به عنوان مهم ترین عامل ضروری سلامتی و اقلیم درمانی- نقش اصلی را در مکان یابی و سازماندهی شهرها و فضاهای مسکن داشته است.
    کلیدواژگان: اعتدال، اقلیم، سلامتی، طب دوره اسلامی، کوچ، مسکن، هوا
  • حنیف قلندری * صفحات 39-72
    عنوان کلی «هیئت» به آن دسته از آثار نجومی دانشمندان اسلامی اطلاق می شود که هدف از نگارش آنها عرضه توصیف کلی از جهان با استفاده از مدل های هندسی است. این آثار که بیشتر آنها در دوره اسلامی با ساختار و ترتیب فصول مشابهی نوشته می شده اند احتمالا متاثر از کتاب فرض های سیاره ای بطلمیوس، یا آن طور که دانشمندان اسلامی آن را می نامیدند، الاقتصاص، هستند. هر چند آغاز نگارش آثار مستقل هیئت بر پایه این تعریف را باید مربوط به زمانی پس از سده ششم هجری دانست، اما دسته ای از آثار نجومی متقدم هستند که می توان آنها را مقدمه هیئت نویسی به حساب آورد. جوامع علم النجوم فرغانی و مقاله سوم از زیج جامع کوشیار گیلانی از جمله این آثار متقدم هستند که شباهت بیشتری به رساله های هیئت مستقل بعدی دارند. در این مقاله با در نظر گرفتن ساختار چهار بخشی مقدمات ریاضی و طبیعی، اوضاع آسمان، اوضاع زمین و ابعاد و اجرام برای آثار هیئت محتوای این دو رساله را با یکدیگر مقایسه کرده ایم و میزان شباهت هر یک از آنها را با آثار هیئت سنجیده ایم. این مقاله مدعی است که «باب فی الهیئه» از زیج جامع کوشیار گیلانی بیش از جوامع علم النجوم فرغانی به آثار هیئت شبیه است و احتمالا بر آنها موثر بوده است.
    کلیدواژگان: کوشیار گیلانی، زیج جامع، جوامع علم النجوم، فرغانی، هیئت
  • محمد جواد محمد حسینی* صفحات 73-94
    شهید اول یکی از فقهای بزرگ قرن هشتم هجری قمری است که آثار او هنوز به عنوان کتاب درسی در حوزه های علمیه تدریس می شود. وی در کتاب غایه المراد در ضمن مبحث نماز قضاء به یکی از مباحث ریاضیات گسسته اشاره می کند. در نماز قضا به فتوای برخی فقها باید ترتیب را رعایت کرد و اگر چند نماز از مکلف فوت شده باشد او موظف است که نمازها را به همان ترتیبی که از او فوت شده قضا نماید. حال اگر ترتیب نماز ها را فراموش کرده باشد به فتوای برخی فقها باید آن قدر نماز بخواند که اطمینان یابد که ترتیب را رعایت کرده است. این فقیه عالی قدر برای حل این مساله فقهی روشی را بیان می کند که کار مقلدان برخی از مراجع گذشته را راحت تر نماید. شهید ثانی که شارح یکی از آثار شهید اول(اللمعه الدمشقیه) است، با توضیحات کافی از تابعی که امروز به نام فاکتوریل موسوم است می گوید و جای شکی باقی نمی گذارد که مفهوم این تابع را به خوبی درک کرده است. ما در این مقاله علاوه بر اقوال شهید اول به تحقیق درباره اقوال موجود در این مساله و راه حل های ارائه شده توسط برخی فقها نیز پرداخته ایم.
    کلیدواژگان: شهید اول، شهید ثانی، غایه المراد، نماز قضاء
  • محمد جواد ناطق*، مصطفی کریمی صفحات 95-113
    در این مقاله مطالب رساله هرون و نسخه های جرثقیل فارسی بررسی می شود تا زمینه مقایسه نسخه های فارسی با یکدیگر و با رساله هرون فراهم آید و بتوان از این طریق میزان اصالت نسخه های فارسی را سنجید. نسخه های فارسی که به تعداد 22 عدد در کتاب خانه های ایران نگهداری می شوند در بازه زمانی سده های 9 تا 13ق نوشته شده اند و تاکنون بررسی نشده اند. برخی از این نسخه ها به نام معیار العقول منسوب به ابن سینا هستند و تعدادی از آنها هم به حزین لاهیجی نسبت داده شده اند. همچنین نام ابوعلی بن عبدالجلیل خوارزمی هم به عنوان نویسنده مطرح شده است. در این مقاله نشان داده می شود که نه می توان این نسخه ها را مستقل از یکدیگر دانست و نه می توان با شواهد موجود آنها را به ابن سینا یا حزین لاهیجی نسبت داد. مطالب این نسخه ها قابل مقایسه با مقاله دوم رساله هرون ولی مستقل از آن هستند.
    کلیدواژگان: ابن سینا، ابوعلی بن عبدالجلیل خوارزمی، جرثقیل، حزین لاهیجی، معیار العقول
  • راضیه موسوی* صفحه 131
    «جام گیتی نما» ابزاری برای یافتن قبله است که در رساله معرفت قبله و بعضی آلات از محمدرضا بن محمدهاشم یزدی (زنده در 1274ق) معرفی شده است. از نوشته های او چنین برمی آید که او درصدد برآمده است برخی آثار و ابزار به دست آمده از گذشتگان را بررسی و احیا نماید. یکی از ابزارهای مورد توجه محمدرضا یزدی، قبله نمایی است که اگر چه او به توصیف جزئیات آن نپرداخته است، با بررسی شیوه عرضه مطلب و استفاده او از روش های ریاضی می توان دریافت که او به نمونه ای از قبله نماهای مکه-مرکز دسترسی داشته است که نقشه شهرهای اطراف مکه با کمک تسطیح قائم (ارتوگرافیک) بر آن تصویر شده بود. شیوه تبیین یزدی از این روش ترسیمی ریاضی و کاربرد دیگرگونه آن در ابزاری جدید با نام «جام گیتی نما»، نشان از نوع نگرش خاص او نسبت به روش های ریاضی تعیین قبله دارد که در مطالعه تاریخ ریاضیات دوره اسلامی به ویژه روش های تعیین قبله دارای اهمیت است. همچنین از رهگذر مطالعه رساله محمدرضا یزدی، اطلاعات قابل توجهی درباره نقشه های جامع مکه-مرکز صفوی و برخی دیگر از قبله نماهای متاخر اسلامی به دست می آید.
    کلیدواژگان: جام گیتی نما، محمدرضا یزدی، قبله نما، نقشه های مکه، مرکز، نگاشت قائم (ارتوگرافیک)
|
  • Maha Al-Shaar* Page 0
    It is known that contaminated water contains many bacteria and harmful viruses that cause many diseases such as typhoid, cholera, dysentery, meningitis and poliomyelitis, etc. Water-related diseases are the most critical health problems in the world now, therefore the mechanisms of sterilize water and its development gained the attention of governments and scientists. This attention makes many people believe that water sterilization technology is a modern technology. Perhaps the reason for this belief is that ancient people were not able to see those microorganisms. In this research, we have found that ancient scholars realized the existence of these objects and tried to get rid of them in several ways. Some of these ways were successful, and could be considered as a basis for modern techniques. Polluted water passes through several stages of processing to become pure clear drinkable water. In this research, we will mention a summary of each procession stage (sedimentation-filtration-sterilization), then we will refer to the history of the evolution of this stage in various ancient civilizations, and finally we will explain it in Arab civilization.
    Keywords: History of Technology, History of Water Sterilization Technology, Sterilization or Disinfection Stages, Sterilization by Heavy Metal Ions, Sterilization by Using Solar Radiation Effect, Water quality standards
  • Z. Puornajaf * Pages 1-15
    The first proposition of the tenth book of Euclid's Elements is the basis of Archimedes’ “method of exhaustion”, which is used by Euclid himself in book XII. Euclid proves this proposition for variable proportion. Ibn al-Haytham (4th AH) claims that in his ḥall-i shukūk he has proved this proposition for a fixed proportion as the general solution, whereas Euclid had done it just for particular cases. Ṭūsī (597-672 AH) in his recension of Euclid’s Elements, in which seems has been used fī ḥall-i shukūk a lot, repeats the same idea as Ibn al-Haytham’s. Ibn al-Ṣalāḥ al-Ḥamadanī (d. 548 AH) has a treatise in which he criticizes Ibn al-Haytham’s idea and brings three main objections. Muḥammad Bāqir Yazdī (alive in 1047 AH) in his commentary on tenth book of Euclid’s Elements criticizes Ṭūsī’s idea and explains that the general condition which Ṭūsī applies disrupts the proof of second proposition of the tenth book.
    Keywords: Euclid's Elements, Method of Exhaustion
  • J. Taheri * Pages 17-37
    In the Medieval Islamic medicine texts climatic plans for systematizing accommodation and healthy housing environments has been proposed. Ancient physicians viewed the human health protection as the genuine goal of medicine pertinent to man's interaction and consistency with climatic environment, relying on ingredient adaptation of human temperament with the four natural elements. In this article the history of the ancients’ climatic knowledge concerning the human interaction with artificial and natural environments is surveyed based on the historical interpretation approach of medical texts. The findings of this study indicate that climatic life method and organization of housing environments based on geographic features and climatic alterations of locations have been the most salient treatments of physicians for human temperament moderation, health, and climatotherapy. From this perspective, human health dependens on dynamic participation and coordination of a human being with climatic variable conditions via changing in the way and place of life (shift) and the existence of physical backgrounds of these changes in architecture. A brief survey of Iranian housing architecture shows that weather status (wind) regarding temperature, humidity and purity rate– as the most conspicuous indispensable factor for health and cli matotherapy – has the key role in localization and organization of the cities and housing spaces.
    Keywords: Climate, health, Housing Environment, Medieval Islamic Medicine, moderation, shift
  • H. Ghalandari * Pages 39-72
    Hayʾa works is a general name for the astronomical works which provide a geometrical description of the configuration of the world. Most of this kind of astronomical works were written by Islamic scholars probably under the influence of Ptolemy’s Planetary Hypotheses. Most of Islamic hayʾa works have a similar structure and order of chpters and have been written in 6AH/12AD century. Nevertheless, we have some astronomical works in 3-4AH/9-10AD centuries which have some similarities with the hayʾa works so that we can call them the “predecessors of hayʾa works”. Al-Farghānī’s Jawāmiʿ Ilm al-Nujūm and the third chpter of Kūshyār’s al-Zīj al-Jāmiʿ are two important works among these predecessors. Concidering the four chpter organization for Hayʾa works, i.e. mathematical and physical introduction, configuration of the heavens, mathematical geograpgy and masses and distances (Abʿād wa Ajrām), we compare in this article these two treatises with each other and other hayʾa works. This article claims that the third chapter of Kūshyār’s al-Zīj al-Jāmiʿ is more similar to the next Hayʾa works and probably it is more impressive.
    Keywords: Fargh?n?, Haya, Jaw?mi Ilm al-Nuj?m, K?shy?r G?l?n?, al-Z?j al-J?mi
  • Mh Mohamadhoseiini * Pages 73-94
    Shahīd-i ʾAwwal is one of the great jurists of 14th century AD. His works are still part of the Islamic seminaries’ curriculum. One of his most famous book is Ghāyat al-Murād, which includes several topics on Islamic law. One of these topics is the problem of the daily prayers which have not been done at they proper time and ought to be done again. The solution of that problem needs some knowledge of mathematics, especially combinatorics. It is necessary prayers exactly in the same sequence as the original prayers. Shahīd-i ʾAwwal has solved the problem by inventing a mathematical method, the function that is called today Factorial. Other great jurist, Shahīd-i Thānī, also has solved the problem, but not exactly in the same way. He wrote a commentary on Shahīd-i ʾAwwal’s Lomʿa. There is no doubt that the concept of this function is well understood.
    Keywords: factorial, daily prayers, Gh?yat al-Mur?d, Shah?d-i ?Awwal, Shah?d-i Th?n?
  • Mj Nategh * Pages 95-113
    In this paper, the contents of Heron’s treatise and the Persian manuscripts on lifting heavy weights have been investigated as a means to make preparations for comparing the Persian manuscripts to each other and to Heron’s treatise, and to evaluate the originality of the Persian manuscripts. The somewhat 22 manuscripts preserved in various libraries in Iran have been written during the 9AH/15AD to 13AH/19AD centuries. They have not yet been investigated. Some of them are attributed to Ibn Sīnā and some others to Ḥazīn Lāhījī. Abū Alī bin ʻabd al-Jalīl Khārazmī has also been named as an author. In the present paper it would be verified that these manuscripts are not independent from each other and can neither be attributed to Ibn Sīnā and Ḥazīn Lāhījī. The contents of these manuscripts are comparable to the second book of Heron’s treatise but independent of it.
    Keywords: Ab? Al? S?n?, Ab? Al? bin ?abd al-Jal?l Kh?razm?, ?az?n L?h?j?, Lifting Heavy Weights, Mi?y?r al-?uq?l
  • R. Mosavi * Page 131
    Jām-e gītī-namā is a late instrument for determining qibla introduced in a treatise by Muḥammad Riḍā Yazdī (fl. Yazd, ca. 1867) entitled On Finding Qibla and Some Other Instruments. The author wrote it to investigate some earlier scientific instruments found at that time including a qibla-indicator. Although he did not describe the instrument in detail, his method of expressing its function leads us to consider it as a Mecca-centered world-map for finding the direction and distance to Mecca. As he found it impossible to determine the direction to Mecca through projecting, he devised jām-e gītī-namā to use its numerical results regardless of its spherical representation. This paper examines Muḥammad Riḍā’s approach on devising a new instrument for determining qibla inspired by an old one, in order to shed more light on qibla-indicators, more especially, Mecca-centered world-maps.
    Keywords: J?m-e G?t?-nam?, Mu?ammad Ri?? Yazd?, Qibla-Indicators, Mecca-Centered World-Maps, Orthographic Projection