فصلنامه زمین شناسی ایران
پیاپی 26 (تابستان 1392)

توده نفوذی کوه دم به سن ائوسن بالایی از دو واحد اسیدی و حدواسط- بازیک تشکیل شده است. این توده و سنگ های در بر گیرنده آن، میزبان دایک های متعدد اسیدی و بازیک هستند و آنکلاوهای میکروگرانولار مافیک متعددی در بخش اسیدی توده به چشم می خورند. سنگ های توده نفوذی، دایک ها و آنکلاوها با نسبت های مختلف از کوارتز، فلدسپار پتاسیم، پلاژیوکلاز، بیوتیت، هورنبلند، پیروکسن، تیتانیت و تیتانومانیتیت تشکیل شده اند. آمفیبول های توده نفوذی از نوع کلسیک با A≥0.5(Na+K) بوده و ترکیب هورنبلند منیزیم دار، فروهورنبلند تا اکتینولیت دارند در حالی که در دایک بازیک میزان A<0.5(Na+K) و AlVI

کلیدواژگان: آمفیبول، ترموبارومتری، فلدسپار، فرورانش، فوگاسیته اکسیژن

در داخل سازند قرمز زیرین در منطقه گرمسار، توده های بازیک نیمه عمیق متعددی برونزد دارند. این توده ها دارای ترکیبات گابرویی تا دیوریتی بوده و بافت های گرانولار، اینترگرانولار، افیتیک و ساب افیتیک دارند. کانی های اصلی این سنگ ها را پلاژیوکلاز، کلینوپیروکسن اوژیتی، آمفیبول و بیوتیت و کانی های فرعی و عارضه ای آن ها را الیوین، فلوگوپیت، آلکالی فلدسپار، آپاتیت، مگنتیت و اسفن تشکیل می دهند. از کانی های ثانویه آن ها نیز می توان به سرپانتین، زئولیت، کلریت، سریسیت، پرهنیت، اسفن، اورالیت، کوارتز و کلسیت اشاره کرد.
این سنگ ها در نمودارهای رده بندی شیمیایی در قلمرو گابرو- دیوریت و سری آلکالن قرار می گیرند. روندهای ژئوشیمیایی نمونه ها در نمودارهای تغییرات عناصر اصلی و کمیاب در مقابل ضریب تفریق و نمودارهای عناصر ناسازگار- ناسازگار و ناسازگار- سازگار، بیان گر ارتباط تفریقی بین نمونه هاست. در نمودارهای بهنجار شده به کندریت و گوشته اولیه، غنی شدگی از LREEs و LILEs، تهی شدگی از HREEs، نبود نابه هنجاری Eu، وجود نابه هنجاری مثبت در عناصرK Sr، Rb، Ba، در همه نمونه ها و تهی شدگی شدید برخی نمونه ها از Nb و Ta و فقدان تهی شدگی آن ها از Ti و P از ویژگی های بارز این سنگ هاست. این امر بیان گر آلایش پوسته ای ماگمای مافیک گوشته ای سازنده این سنگ هاست. این سنگ ها فاقد ویژگی های شاخص سنگ های وابسته به فرورانش بوده و بیشتر خصوصیات ماگماهای بازالتی آلکالن محیط های پشت کمانی (BAB) اولیه را نشان می دهند. نمودارهای مختلف تعیین محیط تکتونوماگمایی نیز وابستگی آن ها به بازالت های پشت کمانی را تایید می کنند. به نظر می رسد که ماگمای بازیک اصلی و اولیه این سنگ ها، در یک محیط کششی پشت کمانی اولیه و از ذوب بخشی یک منبع گوشته ای غنی شده، در زیر لیتوسفر قاره ای ایران مرکزی در زمان الیگوسن پسین به وجود آمده و در بخش پایین سازند قرمز زیرین نفوذ کرده باشد.

یکی از بخش های مهم در سیاست های حفاظت از آب زیرزمینی به منظور جلوگیری از مخاطرات سلامتی و زیست محیطی، تعیین حریم حفاظتی چاه می باشد. در این تحقیق ضمن توصیف روش های شعاع ثابت محاسبه ای و مدل عددی جهت تعیین حریم حفاظتی چاه، به منظور مقایسه روش های مذکور از داده های هشت حلقه از چاه های آب شرب منطقه یافت آباد تهران استفاده گردید. بدین منظور، میزان هم پوشانی حریم های حفاظتی شعاع ثابت و مدل عددی در محیط GIS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج هم پوشانی نشان می دهد که میزان کارآمدی و دقت روش شعاع ثابت محاسبه ای، با افزایش فاصله از چاه کاهش می یابد. در هم پوشانی با زمان حرکت 50 روز، 88 درصد حریم ترسیم شده به روش مدل عددی توسط حریم شعاع ثابت محاسبه ای تسخیر می شود. درحالی که در حریم های حفاظتی 10 سال، تنها 41 درصد حریم ترسیمی به روش مدل عددی توسط روش شعاع ثابت تسخیر می شود. در صورت محدودیت زمان، سرمایه و اطلاعات کافی، روش شعاع ثابت محاسبه ای روش قابل قبولی تنها جهت ترسیم حریم های حفاظتی با زمان حرکت 50 روز می باشد.

با توجه به رخنمون بیش از 100 گنبد نمکی در جنوب ایران، گنبدهای نمکی از مهمترین منابع بالقوه شوری در این منطقه محسوب می گردند. انحلال نمک این گنبدهای نمکی در اغلب موارد موجب تخریب کیفیت آب های سطحی و آبخوان های مجاور می گردد. گنبد نمکی کنارسیاه با مساحت 4/37 کیلومترمربع در 90 کیلومتری جنوب شیراز واقع شده است. این گنبد نمکی توسط آبخوان های متعددی احاطه شده است. همچنین بخشی از شورابه این گنبد نمکی توسط آبراهه های مجاور آن زهکشی شده و به رودخانه فیروز آباد می ریزد.
به منظور محاسبه میزان نمک تخلیه شده از گنبد نمکی کنارسیاه، بده، کل مواد جامد محلول و غلظت یون های اصلی از جمله سدیم و کلر به صورت ماهانه در 17 چشمه، دو گمانه، پنج چاه بهره برداری و هشت ایستگاه آب سطحی در سال آبی 88-1387 اندازه گیری شده است. همچنین در طول یک سیلاب که در تاریخ 13 دی ماه سال 1387 اتفاق افتاد، اندازه گیری بده و غلظت یون های سدیم و کلر به صورت دو ساعته انجام گرفته است. با استفاده از این داده ها، جرم نمک انحلال یافته از گنبد نمکی کنارسیاه در طول یک سال دوره مطالعه برابر با 146539 تن شامل 143269 تن نمک انحلال یافته به صورت جریان پایه و 3270 تن نمک سیلابی محاسبه شده است. همچنین عمق نمک انحلال یافته از این گنبد نمکی معادل با 8/1 میلیمتر در سال محاسبه شده است. این نرخ انحلال سالیانه با مقادیر محاسبه شده توسط محققین مختلف مقایسه شده و دلایل تفاوت نتایج مورد بحث قرار گرفته است. همچنین برای جلوگیری از تاثیر گنبد نمکی کنارسیاه بر رودخانه فیروزآباد و آبخوان های مجاور راهکارهایی شامل حفر گالری افقی و چاه بهره برداری و احداث حوضچه های تبخیر در محل های مناسب ارائه شده است.

امروزه می توان گفت که بهترین ابزارها و روش ها جهت ارزیابی ژئوشیمیایی سنگ های منشاء استفاده از آنالیز پیرولیز راک ایول و کروماتوگرافی گازی می باشد. در این مطالعه به منظور ارزیابی ویژگی های ژئوشیمیایی سازندهای ایلام، لافان و سروک در چاه NH-01 واقع در میدان نفتی نصرت، آنالیزهای ژئوشیمیایی (آنالیزهای مقدماتی و تکمیلی شامل پیرولیز راک ایول، استخراج مواد آلی و تفریق بیتومن و کروماتوگرافی گازی) روی 15 نمونه تهیه شده از خرده های حفاری صورت گرفت (7 نمونه سازند ایلام، 6 نمونه سازند لافان و 2 نمونه سازند سروک). نتایج پیرولیز راک ایول نشان داد که کروژن نمونه ها ترکیبی از نوع II-III می باشد که تمایل بیشتر به کروژن نوع II (توانایی تولید نفت بیشتر) دارند. در مجموع نمونه های سازندهای ایلام، لافان و سروک پتانسیل هیدروکربنی فقیر تا ضعیف و درجه بلوغ پائینی را نشان می دهند. بر اساس نتایج حاصل از آنالیز کروماتوگرافی ستونی، تمامی نمونه های حاصل از سازندهای ایلام و سروک متشکل از هیدروکربن های پارافینیک می باشند، نتایج حاصل از کروماتوگرافی گازی نمونه های سازندهای ایلام و سروک بیانگر، بلوغ نسبتا بالای این سازندها که در شرایط احیایی نهشته شده اند و محیط تشکیل آن ها بیشتر تحت تاثیر مواد آلی دریایی می باشد به گونه ای که می توان گفت منشاء مواد آلی نمونه ها (سنگ منشاء مولد احتمالی) از نوع دریایی با اندکی ورودی از خشکی می باشد.

منطقه مورد مطالعه در 27 کیلومتری جنوب غرب شهرستان هشترود و روستای یانیق قرار گرفته است. این ناحیه بخشی از زون ساختاری البرزغربی- آذربایجان را تشکیل می دهد. در محدوده مورد مطالعه، سنگ های آتشفشانی با ترکیب آندزیت - آندزیت بازالتی، دگرسانی آرژیلیک نسبتا شدید نشان می دهند. مطالعات ژئوشیمیایی و محاسبات تغییر جرم عناصر اصلی و فرعی در زون دگرسانی آرژیلیک نشان می دهند که عناصر Fe،Mg، Ca و Mn تهی شده،Na وK افزایش اندک و Alو Si در سنگ های دگرسان شده نسبت به سنگ اولیه غنی شده اند. عناصرHFSE، LILE و LREE غنی-شدگی و درحالیکه عناصرTTE، HREEوY طی فرایند دگرسانی تهی شدگی نشان می دهند. نسبت Eu/Eu* در سنگ های دگرسان نسبت به نمونه سالم معادل خود بیشتر بوده و اغلب نمونه ها آنومالی مثبتCe را نشان می دهند. به علاوه فاکتور های تفریق (La/Yb)n و (La/Sm)n در نمونه های دگرسان بیشتر از نمونه سالم و (Gd/Yb)n کمتر از سنگ سالم می باشد.

فرسایش خاک و تولید رسوب از جمله محدودیت های اساسی در استفاده از منابع آب و خاک به شمار می رود، از این رو ارزیابی فرایندهای حاکم بر رفتار آنها به منظور درک بهتر سامانه های آبخیزداری و تبیین شیوه های مدیریتی مناسب ضروری است. به همین دلیل این پژوهش با هدف مطالعه فرسایش درحوضه آبریز سد شهریار میانه واقع در استان آذربایجانشرقی می باشد. باتوجه به وضعیت موجود سازندها و مشاهدات انجام گرفته، این سد درمعرض رسوب گذاری زیاد است. بدیهی است این رسوبات سبب پرشدن مخزن سد وکوتاه شدن عمر مفید آن می شود. ازاین رو مطالعه فرسایش و برآورد رسوب دهی بالادست حوضه ضروری است، بنابراین ازجمله اهداف اصلی این تحقیق تعیین میزان حساسیت سازندها به فرسایش و نقش آن ها درتشکیل رسوبات جدید می باشد. برای رسیدن به این هدف، ابتدا با کمک نقشه های توپوگرافی 1:50000 زنجان، میانه و هشترود، مرزحوضه آبخیز سد شهریار مشخص گردید. این منطقه به دقت برروی نقشه زمین شناسی 1:250000 زنجان، میانه و هشترود پیاده شد. نقشه آبراهه ها، نقشه زمین شناسی، پوشش گیاهی، گسل ها، میزان بارش و توپوگرافی منطقه رقومی گردیدند. درگام بعد با استفاده از تکنیک های امتیازدهی و تلفیق لایه ها، شدت فرسایش به کمک GIS درحوضه مذکور بررسی گردید. ازطرفی جهت برآورد توان رسوب دهی سازندهای موجود در حوضه آبخیز از روش EPM استفاده گردید.
دراین تحقیق مشخص گردید که واحد های حساس به فرسایش اغلب درنواحی شمالی- جنوبی حوضه استقرارداشته، هرچند درقسمت غربی نیز سنگ های مستعد به فرسایش وجودارد. براساس شاخص های موجود سامانه (GIS)، میزان رسوب دهی کل حوضه آبریز سد شهریار درحد متوسط می باشد. از سوی دیگر، طبق نتایج مدل EPM، ضریب فرسایش و تولید رسوب (z) برای این حوضه به کلاس فرسایشی بسیار شدید می افتد که بر همین اساس، توان تولید رسوب در سطح حوضه زیاد بوده و نزدیک به 60 هزار تن در هکتار در سال برآورد گردید که با توجه به نقشه پهنه بندی شدت فرسایش بخش عمده این رسوب از بخش های تامین می شود که در پهنه بندی انجام شده در این تحقیق در پهنه فرسایشی زیاد قرار می گیرد. مدل نهائی نشان دهنده این واقعیات است که سه عامل لیتولوژی، پوشش زمین و فرسایش آبراهه ای نقش اساسی را در کنترل فرسایش و رسوب ایفا می کنند.

سازند جهرم در برش کوه گچ در نزدیکی روستای چهار برکه، حدودا 30 کیلومتری جنوب شرق شهر لار و در جنوب غربی حوضه زاگرس واقع شده است. این سازند با ضخامت 5/404 متر با توالی هایی از دولومیت، آهک دولومیتی و آهک به صورت هم شیب بر روی سازند ساچون قرار گرفته است، همچنین سازند آسماری با ترکیب سنگ شناسی آهک تا آهک مارنی با ضخامت 5/44 متر به صورت هم شیب بر روی سازند جهرم قرار گرفته و توسط رسوبات تبخیری سازند گچساران پوشیده شده است. سن سازند جهرم، پالئوسن پسین تا ائوسن پسین می باشد. در نهشته های ائوسن واقع در کوه گچ بر اساس توزیع و گسترش فرامینیفرها و دیگر اجزاء اسکلتی و غیر اسکلتی، 7 میکروفاسیس شناسایی گردیده است. این میکروفاسیس ها در یک محیط رمپ کربناته به همراه پشته های اائید ی نهشت کرده اند. علاوه بر مطالعات پتروگرافی، از مطالعات ژئوشیمیایی نیز به منظور تعیین ترکیب کانی شناسی اولیه و مطالعات دیاژنتیکی واحدهای آهکی و دولومیتی استفاده شده است. برای تعیین مقادیر ایزوتوپ های پایدار اکسیژن (δ18O ‰)و کربن (δ13C ‰)، تعداد 30 نمونه از پودر سنگ آهک ها و دولومیت ها انتخاب و جهت تعیین دمای قدیمه این نهشته ها و روند دیاژنز استفاده شده اند. از مطالعات ژئوشیمی عنصری (Ca، Mg، Fe، Mn، Na، Sr) جهت تعیین ترکیب کانی شناسی اولیه آهک ها، ترکیب دولومیت ها، سیستم دیاژنتیکی باز و بسته استفاده شده است. این مطالعات حاکی از ترکیب کانی شناسی اولیه آراگونیتی، در یک سیستم بسته تا نیمه بسته با تبادل آب به سنگ پایین می باشد. روند دیاژنز در آهک ها و دولومیت ها بر اساس تغییرات ایزوتوپی اکسیژن و کربن یک روند دیاژنز تدفینی با حضور مواد آلی را نشان می دهد. سنگین بودن مقادیر δ18O در دولومیت ها نسبت به آهک ها به دلیل شوری بالاتر و تفریق ایزوتوپی بیشتر در دولومیت ها می باشد. دمای قدیمه محاسبه شده در آهک ها بر اساس سنگین ترین ایزوتوپ اکسیژن 18 دمای اولیه دیاژنتیکی (هنگامی که رسوبات در نزدیک سطح بوده اند، عمق کم تدفین) با استفاده از سنگین ترین ایزوتوپ اکسیژن 18 (معادل PDB ‰32/3-) آهکها، معادل 23 درجه سانتیگراد تعیین گردیده است. با توجه به مطالعات چینه نگاری سکانسی2 توالی رسوبی شامل سیستم تراکت های پیش رونده (TST) و تراز بالا (HST) تعیین گردید. این سکانس ها از نوع رده 3، با مرزهای ناپیوستگی از نوع SB2 معرفی شده اند. تغییرات حداکثر سطح پیش روی آب دریا (mfs) بر اساس رخساره ها و تغییرات ایزوتوپی شناسایی گردید.