نشریه راهبرد توسعه
سال دوم شماره 3 (پیاپی 7، پاییز 85)

در قسمت اول این مقاله، پس از بیان مباحث تئوریک توزیع مجدد و مبانی نظری سهام عدالت، به بررسی اجمالی ابعاد اجرایی طرح پرداختیم؛ همانطور که گفته شد سهام عدالت در واقع سهام شرکت های دولتی سودده هستند که توسط شرکت واسط به یک سبد سهامی تبدیل شده اند. مقرر شده است حداکثر به هر یک از اعضای خانوارهای ایرانی 2 میلیون تومان و برای هر خانواده تا سقف 10میلیون تومان سهام عدالت با اقساط 20 ساله واگذار شود و مبلغ سهام از محل سود سهام به میزان سالانه 5 درصد تامین شود. اعطای سهام با اولویت سه دهک پایین درآمدی، ادامه خواهد یافت و بر طبق برنامه دولت، کلیه خانوارهای کم درآمد ایرانی تا دو سال اینده تحت پوشش سهام عدالت قرار خواهند گرفت. اهداف عمده این طرح افزایش ثروت و ایجاد درآمد دائمی برای خانوارهای نیازمند و تسریع در روند خصوصی سازی است. در اجرای طرح واگذاری سهام عدالت، شرکت کارگزاری سهام عدالت، تعاونی های استانی، ستاد مرکزی و سازمان خصوصی سازی ارکان اصلی اجرایی هستند. مقرر شده است که سهام هیچ یک از شرکت های زیان ده دولتی واگذار نگردد و تا زمان پرداخت اقساط، سهام در وثیقه دولت باقی بماند؛ خرید و فروش نیز تنها بین اعضای تعاونی ها، پس از موافقت هیئت مدیره، انجام می شود. اما از آنجا که درصدی از مالکیت و به تبع آن، مدیریت و بنگاهداری شرکتهای مشمول واگذاری به شکلی متمرکز به شرکت واسط واگذار شده است، لذا سهام شرکت واسط و نه سهام شرکت های دولتی در قالب سبد سهامی، به مردم واگذار می شود.

مطالعه پیامد های انقلابی یکی از ضرورت های گریزناپذیر پژوهشی درحوزه مطالعات انقلاب به شمار می آید از آن جهت که به مددآن می توان توفیق یا عدم توفیق انقلاب ها را در نیل به اهداف و آرمان هایشان مورد کند وکاو قرار داد. انقلاب اسلامی ایران نیز به مثابه یکی از انقلاب های شگرف قرن بیستم از این واقعیت مستثنی نیست. این پژوهش جستاری هرچند مجمل و مختصر در باب میزان توفیق انقلاب در حوزه آموزش و پرورش می باشد، بدین معنا که آیا نابرابری های آموزشی در دوره پس از انقلاب اسلامی نسبت به دوره پیش از آن تقلیل یافته یا نه و یا اینکه دگرگونی چندانی صورت نگرفته است؟ در مقاله حاضر بر آن هستیم تا کم و کیف توزیع فرصت های آموزشی را به شکل تطبیقی در دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامی بررسی نماییم. برای این مقصود از شاخص های مختلفی همچون شاخص انتخاب، نرخ جذب کودکان 6 ساله، سطح تحصیلی معلمان براساس مدرک تحصیلی و..، بهره جسته ایم، به طور بسیار مجمل درباب نتایج حاصل از این تحقیق می توان گفت که با مقایسه اوضاع قبل و بعد از انقلاب اسلامی در می یابیم که (علیرغم وجود برخی نابرابری های آموزشی) در دوره پس از انقلاب اسلامی نسبت به دوره پیش از آن از میزان نابرابری ها تا حد قابل توجهی کاسته شده و به خصوص در مناطق و استان های محروم، دسترسی به فرصت های تحصیلی رشد بیشتری داشته است. به طور مشخص می توان اذعان نمودکه طی دوره بعد از انقلاب شکاف بین روستاها وشهرها از یک سو و زنان و مردان از سوی دیگر در امر دسترسی به فرصت های آموزشی روند نزولی به خودگرفته است به گونه ای که در برخی موارد، نسبت به دوره قبل از انقلاب، روند معکوسی را شاهد هستیم (دربرخی از استان ها دختران بیش از پسران و روستاها بیشتر از شهرها از فرصت های تحصیلی برخوردار بوده اند).

سال 1384 اولین سال آغاز برنامه چهارم توسعه و نخستین سال اجرای سند چشم انداز بیست ساله نظام جمهوری اسلامی ایران است. تبیین نسبت اهداف نظام در این سند با تغییر و تحولات فزاینده جهانی در حوزه ارتباطات و اطلاعات در ابعاد گوناگون سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از مهم ترین و ضروری ترین فعالیت های نظری است که می تواند هزینه های کشور را در دستیابی به اهداف این سند کاهش دهد. برنامه ریزی ها و سیاست گذاری ها، در سطوح کلان، میانه و خرد، در خلا صورت نمی گیرد و باید با واقعیات و شرایط موجود در محیط سازگار باشد. «جامعه اطلاعاتی» پدیده مهم و نوینی است که در عصر کنونی و به عنوان پیامد فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی از آن نام برده می شود. باید مشخص شود به دنبال چه هستیم و درجستجوی برنامه ای جامع و بومی پیرامون این موضوع باشیم و ابعاد مختلف قضیه را تبیین نماییم و عوامل تسهیل کننده و موانع این راه را بشناسیم. امروزه کمتر کسی تردید به خود راه می دهد که زندگی فردی و اجتماعی تحت تاثیر تحولات سریعی که در حوزه اطلاعات و ارتباطات پدید آمده، قرار ندارد. با پیدایش شبکه های نوین ارتباطی و اطلاعاتی که همه ابعاد زندگی بشر را دچار دگرگونی کرده، جهان در حال واردشدن به جامعه جدیدی است که از آن به عنوان «جامعه اطلاعاتی» نام می برند. بسیار دشوار خواهد بود که بخواهیم تعریفی دقیق از این اصطلاح نوپا بدهیم، تلاش ما بر این است که مشخصات و ویژگی های جامعه اطلاعاتی را بازگو نماییم. نگاهی گذرا بر توسعه بیفکنیم. سپس به رابطه آن با توسعه اقتصادی بپردازیم.

همواره پرسش راهی است برای گام گذاردن در آن، تا واقعیت و حقایق امور بر ما روشن گردد. این راه یا در وسعت تاریخ، فلسفه و علوم قرار دارد یا در بطن دین، انسان و عالم. آنچه برای پرس و جوکننده اهمیت دارد، زدودن غبارهای نادرستی و ناآگاهی از ساحت چیزی است که می خواهد به آن برسد و با آن پاسخ پرسش خویش را دریافت کند. از طرف دیگر دریافت و درک پرسش، خود فی نفسه پاسخی است آگاهانه به آن. چه اگر ما به پرسش، علم واقعی نیابیم، در دام توهمی غیرمعقول قرار می گیریم و هم پرسش را تحریف می کنیم و هم سد راه رسیدن به حقیقت خواهیم شد (هایدگر، 1375: 23). در این جا نیز ما با پرسشی مواجه هستیم که صورتبندی ساده آن به قرار زیر می باشد: در حدود 150 سال پیش، ایران در اثر تماس با غرب، پاره ای از تکنولوژی های مغرب زمین را دریافت کرد؛ تکنولوژی هایی که به نسبت زمان و مکان مدرن بودند. اما این تکنولوژی ها، نه تنها موجب رشد، پیشرفت و توسعه ایران نشدند بلکه ایران به طور رقت باری در عقب ماندگی و رکود تمام عیار باقی ماند. چرا ایران با وجود اخذ تکنیک از غرب، پیشرفت نکرد و توسعه نیافت و عقب مانده ماند؟ هدف ما در این مقاله، تفکر و جستجو است تا به پاسخ این پرسش دست یابیم. ابتدا همچون که شیوه ای معلوم و موسوم است، می توان در فواید و اهمیت این پرسش و پاسخ به این نکته اشاره کرد که یکی از دغدغه های اصلی کشور ما، ایران، به مثابه یکی از کشورهای در حال توسعه، عبور از وضعیت عقب ماندگی و بی سامانی در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، علمی، اقتصادی، صنعتی، مدیریتی، مردمی و... است؛ و رسیدن به جایگاه و استانداردهایی است که کشورهای غربی به آن رسیده اند. این کشورها با دارا بودن وضعیت پیشرفته و مطلوب در زمینه های ذکر شده در رفاه و آزادی به سر می برند و در کل زندگی دنیوی آنان به گونه ای است که همگان نسبتا از وضعیت شان راضی و خشنود هستند.

با بررسی تاریخ اقوام گذشته و دیگر پیامبران الهی که بخشی از آن در قرآن کریم آمده است، به خوبی می توان چهره شهرها را در تاریخ انبیا تبیین کرد. از مجموع آیات الهی در این کتاب چنین بر می آید که شهر اسلامی از تقدس خاصی برخوردار است و باید در جهت گسترش امنیت شهروندان آن از هر نظر کوشید. مقاله حاضر، بر آن است تا این نگاه خاص به شهر را با استفاده از آیات و دیگر منابع اسلامی بررسی کند. برای رسیدن به این مهم لازم بود تا مقوله شهر شناسی از جنبه های نظری و دیدگاه های مرتبط با آن مطالعه شود. در این میان ابن خلدون در اثر ارزشمند خود، مبحث ویژه ای در خصوص ریشه پیدایش شهر دارد که قابل توجه بوده و در عصر حاضر با گستره شهرنشینی و نیازهای متنوع شهروندان به نظر مهم می آید.

«عدالت» از جمله مفاهیمی است که به خصلت ها و خلقیات کلامی و رفتاری انسان ها معطوف بوده، و در طول تاریخ خلقت، برای بشر یک مفهوم آرمانی محسوب می شده است. از این جهت مفهومی جهان شمول و نامحدود به زمان و مکان می باشد. اصولا واژگانی چون عدالت و آزادی عنصر محرک و انگیزه تمام نهضت ها، قیام ها، مجاهدات و مبارزاتی است که انسان ها جهت رهایی از حاکمیت های ظالمانه ایجاد نموده اند، تا قوانینی عادلانه را وضع کنند، و حاکمانی را برگزینند که عدالت ورز باشند. زیرا عدالت به این معنا، بیش از نگره های اخلاقی و فلسفی، خاستگاه سیاسی اجتماعی داشته و به همین دلیل عمدتا دستخوش تحریف و یا مصادره به مطلوب واقع گردیده است.

رانلد انگلهارت، هم اکنون استاد علوم سیاسی و مدیر اجرایی انستیتو تحقیقات اجتماعی در دانشگاه میشیگان و مدیر برنامه «پیمایش های ارزش های جهانی» است. آنچه از این پس در معرفی رانلد انگلهارت می رود، مجموعه اطلاعاتی است که با استفاده از منابع مرتبط با رانلد اف. انگلهارت، بویژه صفحه مربوطه او در دانشگاه میشیگان و همچنین سایت «پیمایش های ارزش های جهانی» قابل استحصال بوده است، تا حداکثر شناخت در دسترس را در مورد کلیات پروژه فکری و پژوهشی رانلد انگلهارت در اختیار خواننده ایرانی به دست دهد؛ خواننده ایرانی، سالهاست که با نام او آشناست، بویژه با یک بار اجرای «پیمایش های ارزش های جهانی» در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و سفر متعاقب وی به ایران. اینکه وی به دانشگاه میشیگان (که به تحت نفوذ پنتاگون بودن مشهور است) وابسته است و همچنین ماهیت پرسشنامه «پیمایش های ارزش های جهانی» که اطلاعات عمیقی در مورد زندگی اجتماعی کشورها جمع آوری می کند، اعتراض برخی از دانشمندان و سیاستمداران ایرانی را برانگیخت.

این مقاله کوشیده است تا شواهدی تجربی بر رد تز پایان تاریخ فوکویاما و تز برخورد تمدن های هانتینگتون ارایه کند. راه زیادی در پیش است تا کشورها به سطح یکسانی از توسعه اقتصادی، رفاه اجتماعی، آزادی های مدنی و نظام های ارزشی نایل شوند. در نتیجه، ظاهرا جهان تا پایان تاریخ، فاصله بسیاری در پیش دارد. به نظر می آید در تحقیقات بین المللی تطبیقی، هنوز کشور، واحد تحلیل بهتری برای تبیین نگرش های فردی است. شواهد تجربی، همگنی درونی «تمدن ها» را زیر سوال می برند.

نویسندگان مقاله ارزشمند «توسعه انسانی به مثابه نظریه ای برای تغییر اجتماعی» بر این باورند که با طرح سازه «توسعه انسانی» کاستی های نظریه های پیشین را در خصوص تبیین رابطه توسعه اقتصادی-اجتماعی و استقرار دموکراسی موثر، رفع و اعتبار تجربی این سازه را با بهره گیری از داده های پیمایش های جهانی به اثبات رسانده اند. این سازه از سه مولفه اصلی تشکیل یافته است: بسط و افزایش امکانات مادی افراد از طریق توسعه اقتصادی-اجتماعی، تغییر نظام ارزشی، و تحکیم دموکراسی موثر. از خلال توضیحات مقاله در مورد مولفه های «توسعه انسانی» گزاره های ذیل قابل استخراجند.

با آغاز قرن بیست و یکم و افزایش اهمیت انرژی و نقش آن در مناسبات جهانی، چنین به نظر می رسد که نظام جهانی در تجربه ای جدید به دوران جهانی شدن اقتصاد بازار آزاد و یا اقتصادی شدن نظام جهانی وارد شده است. در این میان انرژی های فسیلی به عنوان یکی از مهمترین عناصر اقتصادی مطرح بوده که تا کنون جایگزین مناسبی برای آن پیدا نشده است. دیگر انواع انرژی نیز نظیر انرژی خورشیدی و هسته ای هنوز نتوانسته اند به لحاظ اهمیت و نقش آفرینی در مسائل سیاسی و نیز کاربردشان در مصارف صنعتی و... جایگزین مناسبی برای انرژی های فسیلی باشند. از طرفی رقابت بر سر منابع انرژی همواره یکی از مسائل رایج در جهان ژئوپلیتیک بوده که ضمن رودرروکردن قدرتها، کشورهای تولید کننده را نیز تهدید می نماید. نیاز روز افزون به انرژی بویژه از سوی کشورهای تازه صنعتی شده شرق و جنوب آسیا، رقیبان جدیدی را برای مصرف کننده های سنتی ایجاد کرده و رقابت و تلاش برای استخراج، بهره برداری و انتقال انرژی و مسیرهای پیشنهادی، مسائل جدیدی را در مباحث ژئوپلیتیک گشوده است. بدین ترتیب افزایش بی سابقه تقاضای جهانی برای انرژی، دوران جدیدی از رقابتهای ژئوپلیتیک بر محور مسائل اقتصادی بویژه انرژی را در انتظار است تا قدرتها و کشورهای تولید کننده و مصرف کننده آن بتوانند ساختار جدیدی از مناسبات و روابط چند جانبه را طراحی کرده و ادامه حیات دهند. این مقاله در صدد است تا از طریق مطالعات اسنادی و کتابخانه ای و برخی آمار پایگاه های معتبر اطلاعاتی در شبکه اینترنت به این مساله بپردازد که انرژی فسیلی بویژه نفت و گاز نقش مهمی در بازی های ژئوپلیتیک کنونی و آینده جهان ایفا می کند و قدرتهای جهانی بر سر این موضوع با هم به رقابت می پردازند.

در شماره پیشین فصلنامه، مهم ترین کتب اقتصاد و مدیریت به زبان انگلیسی در حوزه جهانی شدن خدمت خوانندگان فرهیخته تقدیم شد. در این شماره نیز بخش واپسین کتب جهانی شدن در حوزه فرهنگ، سیاست و دین ارائه می شود تا با توجه به تاثیر مطالعات جهانی شدن در حوزه های مختلف، راهنمایی برای صاحب نظران و دانش پژوهان باشد. بی تردید استفاده از منابع اصلی ضمن تاثیری که بر جامعیت نگرش و غنای اظهارنظرهای کارشناسی و سیاست گذاری دارد، بستر مناسبی را برای درآمیختن نظریات نو با مبانی، اقتضائات و اهداف توسعه ملی و تقویت جریان تولید نظریات و دانش های بومی فراهم خواهد نمود. در منابع این شماره تلاش شده تا روش معرفی کتب هرچه بیشتر به شیوه معمول ارجاعات منابع در مقالات تخصصی نزدیک شود. گرچه با توجه به عدم ذکر مکان انتشار کتب در پایگاه های اطلاع رسانی بین المللی مورد استفاده، این ضعف در منابع شماره کنونی همچنان مشاهده می شود.