نشریه راهبرد توسعه
سال سوم شماره 1 (پیاپی 9، بهار 1386)

رشته آینده نگری به لحاظ ایده ها، ادبیات و روش شناسی های متنوع خود، در خور توجه است اما به زبان و مفاهیم آن، توجه چندانی نشده است. هر چه بیشتر در این زمینه مطالعه می کنم، بیشتر درمی یابم که زبان و مفاهیم آینده نگری، نقاط قوت آن به شمار می روند. آموزش آینده نگری در سطح کارشناسی ارشد روشن می سازد که یکی از اولین مشکلاتی که دانشجویان با آن مواجه می شوند، نبود مفاهیمی با جهت گیری خاص آینده نگری است. این مقاله نشان می دهد که این مفاهیم بسیار مهمند. بخش اول مقاله، به نقش مفاهیم آینده نگری به عنوان مبنای پیش نگری اجتماعی توجه دارد و بخش دوم، گزیده ای از مفاهیم مفید آینده نگری را مورد بررسی قرار می دهد. مفاهیم آینده-نگری و گفتمانی که مورد پشتیبانی قرار می دهند، زمینه ای مطالعاتی و منابعی را برای برنامه ریزی، نوآوری اجتماعی و ایجاد طرح های جدید فراهم می آورند. این پشتیبانی به مردم کمک می کند تا بر تعین بخشیدن به آینده های خویش توانا گردند. اما بدون دانش در مورد این عناصر نمادین (دانشی که طی کار به دست می آید) رشته آینده نگری قابل درک نیست. در حقیقت، این مساله آغازین، یکی از موانع مهم برای شناخت وسیع تر آن است. به رغم این، یکی از فواید عظیم مفاهیم آینده نگری آن است که این امکان را فراهم می آورند که ساختارها و انتخاب های مبهم، ناشناخته و نادیده، به روشنی در کانون توجه قرار گیرند.

آینده نگری یکی از مولفه هایی است که امروزه جایگاه ویژه ای نزد اصحاب علم و اندیشه و دولتیان و برنامه ریزان پیدا کرده و به ضرورتی نسبتا اجتناب ناپذیر در سیاستگذاری ها تبدیل گردیده است. از این رو، جوامع توسعه یافته از آن به عنوان ابزاری برای ورود مقتدرانه به فردا و فرداها بهره می گیرند. در این مقاله سعی گردیده است تا یک ترسیم اجمالی و کلی در باب ضرورت تعریف و کاربرد موضوعات و فرضیات و روش شناسی های اینده نگری به مخاطبان ارایه گردد و بسترسازی لازم برای شناخت و آگاهی نسبی از آینده نگری در وهله اول و توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران جامعه به این مقوله اثر گذار در مرحله بعد فراهم شود.

از مشهورات مباحث انقلاب شناسی، تفکیک انقلاب به سه عنصر رهبری، ایدئولوژی و مردم (بسیج توده) است. از آنجا که اصلی ترین موضوع هرجامعه و کشوری پس از رخداد موفقیت آمیز انقلاب در آن، همانا انقلاب- در موضوعاتی چون علل وقوع، چگونگی استقرار نظام جدید، آسیب ها، موانع، چالش ها و همچنین آینده انقلاب- می باشد، لذا بحث از عناصر سه گانه کلیدی همواره از وجوه مختلف در دوران پس از پیروزی دارای موضوعیت و اهمیت می باشد. بنابراین بحث از اندیشه های امام خمینی(ره)، در واقع بحث از بن مایه های فکری «رهبری» انقلابی موفق است و اکنون پس از گذشت بیش از ربع قرن از پیروزی انقلاب اسلامی، تامل دوباره در خصوص اندیشه های عالم و دولتمرد فرزانه امام خمینی(ره) دارای چند اهمیت اساسی است.

در این نوشتار فرض اصلی ناسازگاری برنامه های توسعه اقتصادی-اجتماعی به عنوان تعیین کننده سیاست های خردتر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با سازوکارهایی اقتصادی و اجتماعی است که می تواند برخاسته از عقلانیت اسلامی و دینی باشد، همانطور که برنامه های توسعه برگرفته شده از عقلانیت غربی و سرمایه دارانه است. نگارنده سعی دارد تا توجه مخاطب را به این امر معطوف نماید که برنامه های توسعه ای که اغلب در کشورهای جهان سوم اجرا می شوند چه پیشینه تاریخی دارند و از چه عقلانیتی بهره می برند. از سویی با گذشت دو سال (1384) از تصویب سند چشم انداز بیست ساله کشور که تعیین کننده خط و مشی چهار برنامه توسعه کشور است (برنامه چهارم، پنجم، ششم وهفتم) دقت و توجه در این برنامه ها و اینکه تابع چه عقلانیتی هستند، قابل اهمیت می باشد. به عبارت دیگر این نوشتار سعی دارد تا رابطه میان عقلانیت به عنوان هسته اصلی گفتمان توسعه و به تبع آن برنامه های توسعه را تبیین نماید و با رد و نقد عقلانیت حاکم بر آن که روایتی روشنگرانه و متجددانه از عقلانیت است به عقلانیت اسلامی بپردازد که می تواند روایتی متفاوت از عقلانیت ارائه دهد. این روایت از عقلانیت زاینده شیوه متفاوتی از حرکت و فعالیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که با برنامه های رایج توسعه ای متمایز خواهد بود و منجر به شکل گیری آینده ای متفاوت برای کشور خواهد گردید و بایستی همین دیدگاه در تنظیم سند چشم انداز حاکم گردد. به علاوه این نکته را نیز متوجه مسئولین تدوین سند چشم انداز بیست ساله کشور می داند که در تنظیم برنامه هایی که در این سند قابل اجرایند، توجه به روایت اسلامی از عقلانیت و سازوکارهای اقتصادی و اجتماعی آن را مد نظر قرار دهند. آنچه در این نوشتار باید مورد توجه قرار داد این است که نگارنده برای تفاوت قائل شدن میان الگوی توسعه غربی و دیگر شیوه های فعالیت اقتصادی و اجتماعی از عبارت «مناسبات اقتصادی و اجتماعی» در مقابل عبارت «توسعه اقتصادی و اجتماعی» بهره برده است.

عموما، اخلاق کاربردی با تمرکز ویژه ای که بر مباحث مربوط به کاربرد معطوف می دارد، از علم اخلاق متمایز می شود. به این ترتیب، اخلاق کاربردی شامل اخلاق پزشکی، اخلاق زیست محیطی و ارزیابی تضمنات اجتماعی تغییرات علمی و تکنولوژیک و همچنین موضوع سیاستگذاری در حوزه هایی مانند بهداشت، کار و شغل یا روزنامه نگاری می شود. اخلاق کاربردی به قواعد حرفه ای و مسئولیت ها در این حوزه ها می پردازد.
مباحثی که در این قلمرو بررسی می شوند، نوعا عبارت از سقط جنین، آسان مرگی [کمک پزشکان به خودکشی بیمارانی که مرگشان نزدیک است]، روابط شخصی، نحوه رفتار با حیوانات و غیرانسان، و موضوع نژاد و جنسیت هستند. این موضوعات گر چه گاه جداگانه بررسی شده اند، اما در متن برخی پرسش ها و مسائل عام تر فلسفه به بهترین وجه، مورد بررسی قرار می گیرند؛ در مسائلی چون: ما چگونه باید جهان و جایگاه خود را در آن بنگریم؟ زندگی خوب برای فرد چیست؟ جامعه خوب کدام است؟ اخلاق کاربردی نظریه بنیادین اخلاقی، از جمله مکتب اصالت نفع، نظریه حقوق لیبرال و فلسفه اخلاق فضیلت محور را در رابطه با این مسائل مورد کاوش قرار می دهد. «اخلاق کاربردی» و «فلسفه کاربردی» بعضا مترادف استعمال می شوند، اما فی الواقع فلسفه کاربردی قلمرویی گسترده تر است و حوزه هایی مثل حقوق، آموزش وپرورش، هنر و مباحث نظری در هوش مصنوعی را نیز شامل می شود. این قلمرو ها شامل مسائل فلسفی (مسائل مابعدالطبیعی و معرفت شناختی) است که دقیقا اخلاقی نیستند. بنابر این اخلاق کاربردی با تمرکز دقیق تر بر پرسش ها و مسائل اخلاقی قابل درک است. مع الوصف بسیاری از مباحثی که اخلاق کاربردی به آنها می پردازد، در واقع با دیگر ابعاد فلسفه در رابطه است؛ مثلا اخلاق پزشکی شامل موضوعات متافیزیکی مانند ماهیت فردیت یا تعریف مرگ است.

واژه prudence در زبان معاصر انگلیسی کاربردهای متعددی دارد و معانی گوناگون فلسفی آن، تا حدی منعکس کننده این تعدد کاربرد می باشد. معنی مرسوم حکمت عملی، به طور کلی، عبارت است از: توانایی انجام گزینش هایی با بصیرت اخلاقی، اما این واژه برای اشاره به خصلت محتاط بودگی در امور عملی نیز به کار می رود. اخیرا تلاش هایی شده است تا مصلحت سنجی به معنی عقلانیت عملی و یا حتی تعقیب منافع خویشتن بدون لحاظ هرگونه بار اخلاقی به خصوصی دانسته شود.

این گفتار مروری است بر شش منبع ذیل: «مفهوم سومی از آزادی: حکم و آزادی در نظریات کانت و آدام اسمیت»، ساموئل فلیشاکر. «فلسفه در زمانه روح گم گشته: جستارهایی در باب نظریه معاصر»، رانلد بینر. «درجات گفتمان: فلسفه، علم اجتماعی و علم سیاست»، جان جی. گانل. «گفتار و عمل سیاسی: احیای جایگاه مسئولیت انسانی»، موری جاردین. «مدعیات شم عامه: مور، ویتگنشتاین، کینز و علوم اجتماعی»، جان کوتز. «حکم انسان و سیاست اجتماعی: عدم قطعیت گریز ناپذیر، اشتباه اجتناب ناپذیر، بی عدالتی احترازناپذیر»، کنث آر. هموند.