نشریه زبان و زبان شناسی
پیاپی 8 (پاییز و زمستان 1387)

زبان ها همواره در حال تغییر هستند. گرایش غالب در زبان ها این است که واحدهای زبانی به تدریج دستوری تر می شوند. طی فرایند دستوری شدگی، کلمات معنای قاموسی خود را از دست می دهند و نقش دستوری پیدا می کنند. در عین حال بعضی عناصر دستوری می توانند دستوری تر شوند. فرایند دستوری شدن با مقیدتر شدن اجزای زبانی همراه است. عکس این فرایند دستوری زدایی نامیده می شود. بسامد وقوع دستوری زدایی بسیار کمتر از دستوری شدگی است و زبان شناسان هنوز موفق نشده اند طرح کلی دستوری زدایی را به صورت قاعده یا حتی گرایشی عام به دست دهند. در این مقاله، ضمن بررسی و توصیف دو فرایند دستوری شدگی و دستوری زدایی، موارد و شواهد عینی هر دو فرایند را از زبان فارسی به تفکیک نشان می دهیم. سرانجام با تحلیل این شواهد نتیجه می گیریم که دستوری زدایی الزما فرایندی برخلاف جهت دستوری شدگی نیست و در دستوری زدایی نیز (مانند دستوری شدگی) مقوله زدایی و بازتحلیل اجزای زبانی ممکن است رخ دهد.

در حوزه ادبیات و سبک شناسی، تشخیص نویسنده یک متن (اعم از نثر و نظم) از اهمیت زیادی برخوردار است. گاهی با توجه به ویژگی های سبکی، محتوایی و معنایی متن، انتساب آن به یک نویسنده مشخص مورد تردید قرار می گیرد. مسئله تشخیص نویسنده متن در حوزه های حقوقی و قانونی نیز اهمیت زیادی دارد. مقاله حاضر پس از مروری بر پیشینه مطالعات انجام شده در زمینه تشخیص نویسنده متن به معرفی برخی رویکرد های آماری و غیر آماری در این زمینه می پردازد و با ارائه نمونه هایی آن ها را مورد ارزیابی قرار می دهد.

در این مقاله نقش معنایی بعضی از وندها و ستاک های حال و گذشته ی افعال ساده در گویش سورانی(sO:rani) یکی از گویش های عمده ی زبان کردی از دیدگاه نمود معنایی- واژی بررسی می شود.
در نظریه ی نمود معنایی- واژگانی وندها هم مانند سایر عناصر واژی دارای مشخصه های معنایی، زیرمقوله ها، موضوع و اسکلت معنایی هستند و با استفاده از مشخصه های معنایی [material] =]ماده[، [dynamic]=]پویا[، [Location]=]مکان[، [وجرا]=[IEPS]، [مقید]= [B]و [ساختمند]= [CI] توصیف می شوند و برای آنها اسکلت معنایی ارائه می شود. سپس اسکلت ها در کنار هم قرار می گیرند و موضوع وندها با یکی از موضوع های پایه از طریق اصل هم نمایه سازی با هم هم نمایه می شوند و یک واحد معنایی می سازند. با استفاده از این دیدگاه نشان داده می شود که: نقش ستاک های حال در ساخت واژه های قاموسی بسیار بیشتر از نقش ستا ک های گذشته است، بعضی از وندها دارای اسکلت معنایی یکسان و در نتیجه دارای نقش معنایی یکسان هستند و تفاوت نمود آنها در واژه های قاموسی نو ناشی از عوامل دیگری است. همچنین روشن می شود که در این گویش زبان کردی برخلاف انتظار، وندهایی وجود دارند که دارای دو اسکلت معنایی هستند.

گروه اسمی به بخشی از نظام نحوی اطلاق می شود که از یک اسم به عنوان هسته و یک یا چند وابسته پیشین یا پسین ساخته شده باشد. بررسی گروه اسمی، به ویژه ترتیب و توالی وابسته ها در زنجیره این گروه، از مشخصه های اصلی و مهم در تحلیل های رده شناختی زبان ها محسوب می شود.
در این مقاله، گروه اسمی گویش تالشی و جایگاه وابسته های آن مورد بررسی قرار گرفته است. در تالشی وابسته های پیشین اسم، حداکثر شش عضو، و وابسته های پسین پنج عضو دارند که به ترتیب، قبل یا بعد از اسم (هسته) می آیند و آرایش آنها نسبت به هسته تابع قواعد خاصی است. تغییر جایگاه وابسته ها، اغلب زنجیره کلام را غیر دستوری، و گاه ساخت معنایی را دگرگون می کند. در مواردی نیز وابسته ها در توزیع تکمیلی با هم هستند.
بر اساس تحلیل این مقاله، گویش تالشی در رده بندی زبان ها، از گروه زبان های هسته پایانی محسوب می شود، زیرا مختصات آن را به نحو آشکاری حفظ کرده است. با این حال، برخی از ساخت های آن در مرحله میانی تحول قرار دارد.

در این مقاله ابتدا اشاره ای به مبحث تقطیع هجایی در زبان فارسی شده و نشان داده شده است که هجابندی در چهارچوب نظریه بهینگی، نتیجه تعارض محدودیت های جهانی نشان داری و پایایی و حاصل ارائه جای گشت خاص زبانی است. سپس از بین فرایندهای واجی مختلف، انواع فرایند حذف در زبان فارسی محاوره ای گویش وران تهرانی بررسی شده و به این منظور علاوه بر محدودیت های جهانی، محدودیت های خاص زبانی تعریف و سعی شده است جای گشت مناسبی از آن ها عرضه گردد.

جدیدترین مکتبی که در حوزه زبان شناسی معرفی شده، مکتب شناختی است و باوجوداینکه کتاب های پربار و مقالات درخورتوجهی در این حوزه نوشته شده، به علت تازگی آن هنوز جای کار بسیار دارد. در زمینه حافظ و دیوان نفیس او هم مطالب با ارزشی علی الخصوص در حوزه ادبیات و صنایع ادبی به رشتهتحریردرآمده، اما هنوز گم گوشه های اشعار او بسیار است که ازآن جمله بررسی اشعار حافظ از منظر شناختی را می توان نام برد. در این مقاله نگارندگان سعی برآن داشته اند به این مهم بپردازند؛ یعنی ساخت های طرح واره ای را در غزلیات حافظ بررسی کنند و از این رهگذر به نتایج جالب توجهی هم دست یافتند که عبارت است از این که طرح واره ها در زبان فارسی به تعداد اندکی که در کتاب جان سعید(1997) معرفی شده،خلاصه نمی شود و به علت توانایی قابل ملاحظه این زبان، قابلیت استفاده از طرح واره در اشعار وجود دارد. این طرح واره ها چه به لحاظ کیفیت و چه به لحاظ کمیت، بسیار غنی تر از آن چیزی است که جان سعید معرفی کرده است. روشی که در این مقاله از آن بهره گرفته شده توصیفی - تحلیلی است.به این منظور ابتدا مطالعات فلسفی، اندیشمندان اسلامی، معنی شناسان و همین طور معنی شناسان شناختی توصیف و بررسی شد، سپس اشعار حافظ از منظر شناختی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته، طرح واره های جدید از آن استخراج شد. شاعر با توانایی خود از این قابلیت زبان فارسی استفاده کرده است و علاوه بر سه طرح واره حرکتی، قدرتی و حجمی،که جان سعید آن ها را معرفی کرده،برای رساندن مفهوم و مقصود خود از طرح واره های دیگری نیز بهره برده است که عبارت اند از طرح واره اعضای بدن، طرح واره طبیعی، طرح واره رنگ، طرح واره زمان، طرح واره لباس و طرح واره مکان.

لکنت زبان رشدی[1] اختلالی گفتاری است که به صورت ناروانی در گفتار ظاهر می شود و هنگامی رخ می دهد که جریان گفتار به طور نامناسب با تکرار یا کشیده گویی یک صدا، هجا و یا واژه قطع شود. فرضیه های زیادی درباره علل احتمالی اختلال لکنت زبان رشدی وجود دارد. مطالعه حاضر به علت شناسی این اختلال پرداخته است و بر مسائل روان شناختی- زبان شناختی تاکید ویژه دارد. هدف بررسی حاضر فراهم آوردن اطلاعات جدید با هدف تغییر یا بهبود دیدگاه راجع به علل به وجودآورنده این اختلال و متعاقب آن کمک به طراحی شیوه های درمانی براساس رویکردهای علمی جدید است.

بررسی بسامد واج ها در زنجیره گفتار از جمله مواردی می باشد که می تواند در توصیف زبان موثر واقع شود. در این راستا این پژوهش کوشیده است تا با استناد به عدم توازن در بسامد واج ها در زبان فارسی نشان دهد که لازم است ارزش بسامدی هر واج به عنوان شاخصی در توصیف واج ها به حساب آید. در این پژوهش که داده های آن از دو گونه گفتاری و نوشتاری زبان فارسی مشتمل بر 60399 واج (30073 واج نوشتاری و 30326 واج گفتاری) جمع آوری، واج نویسی و شمارش گردیده است، نشان داده شده است که صرف تعریف واج بر اساس جفت های کمینه نمی تواند توصیف کاملی از واج به حساب آید بلکه لازم است به میزان کاربرد آن در زبان که با شمارش و تعیین نسبت در پیکره ای از زبان قابل تعیین است نیز توجه داشت.
در این پژوهش همچنین بسامد واج ها در دو گونه گفتاری و نوشتاری مورد مقایسه قرار گرفته است. این پژوهش نشان می دهد که در مجموع تفاوت معناداری بین این دو گونه زبانی به لحاظ میزان کاربرد وجود ندارد. با این وجود بین تک تک واج ها تفاوت های قابل ملاحظه ای به لحاظ بسامد وجود دارد این پژوهش همچنین نشان می دهد که در مجموع همخوان ها و واکه هایی که در بخش جلویی دهان تولید می شوند در گونه گفتاری و آنهایی که در بخش عقب دهان تولید می شوند در گونه نوشتاری از بسامد بیشتری برخوردار می باشند.

زبان علی رغم جایگاه رفیعی که در مراکز علمی دارد، تاکنون در قرآن کریم به گونه ای فراگیر بررسی نشده است. به این سبب، در این مقاله، نخست دیدگاه قرآن نسبت به اهمیت زبان، اقسام و مراتب آن و سپس مشترکات زبان انسان با زبان حیوانات و تمایزات آن بررسی شده است. پس از تعیین واضع زبان انسان، پدیده چندزبانی، جنبه های فردی زبان، فلسفه و منشا زبان تبیین و ارزیابی شده است.

زبان شناسی نوین، همانند هر رشته علمی دیگر، در مسیر تکوین خود، پس از استوارساختن بنیادهای نظری و پدیدآوردن مکاتب و رویکرد های گوناگون، مرزهای نظری را در نوردید و پای به عرصه های کاربردی نهاد. گرچه درآغاز زبان شناسی کاربردی[1] را بیشتر با آموزش زبان و زبان آموزی یکسان می شمردند، اکنون دیگر چنین نیست و دامنه آن به اندازه ای گسترش یافته که حتی برشمردن همه آنها فرصتی جداگانه می خواهد. تنها اشاره به برخی از زمینه هایی که هم اکنون زبان شناسی به طور مستقیم و عملی در آنها به کار گرفته می شود، می تواند گوشه ای از این مجموعه پویا و فعال را پیش چشم ما تصویر کند. از تحلیل های آزمایشگاهی و توصیف دقیق دستگاه گفتاری زبان ها و یافتن راه حل هایی برای مشکلات گفتاری و درمان بیماران زبان پریش گرفته تا تدوین دستورهای کاربسته آموزشی و نیز عرضه روش ها و شیوه های نوین آموزش زبان، از واکاوی متن و تجزیه و تحلیل معنایی و کاربردشناختی نمونه های واقعی زبان و روشن کردن جنبه های مبهم رفتارهای زبانی در موقعیت های گوناگون اجتماعی و حتی حقوقی و قانونی، تا بومی سازی، استاندارد سازی و برنامه ریزی زبان، از آموزش مهارت و رویکردهای نوین ترجمه، نقد و ارزیابی آن، تا ارزیابی، نقد، آموزش کاربرد و تدوین فرهنگ ها، از بازخوانی و بازشناسی ادبیات، نقد ادبی و سبک شناسی، تا رمزگشایی خط ها و زبان های باستانی و ناشناخته و توصیف و رده بندی همه زبان ها و گویش های جهان و ترسیم نقشه جامعی از موقعیت و پیوندهای گذشته و حال آنها.
فراتر از این لایه، زبان شناسی به دلیل ماهیت و ویژگی فراگیر پدیده مورد بررسی خود یعنی زبان، کارآیی گسترده تری نیز یافته است. تعامل زبان شناسی با رشته های علمی دیگر پدیدآورنده میان رشته ای هایی[2] همچون زبان شناسی اجتماعی (یا جامعه شناسی زبان)، زبان شناسی روان شناختی (یا روان شناسی زبان)، زبان شناسی زیستی (یا زیست زبان شناسی)، زبان شناسی آماری، زبان شناسی پیکره ای و زبان شناسی رایانشی[3] گردیده است. یادآور می شود که در همه میان رشته ای های یادشده، زبان شناسی هسته مجموعه را تشکیل می دهد (چه به لحاظ محتوایی و موضوعی و چه به لحاظ نام گذاری و ساختواژی). هم ازاین روست که این نگارنده اصطلاح های زبان شناسی اجتماعی و زبان شناسی روان شناختی را به برابرنهاد رایج تر آنها ترجیح می دهد. البته هدف از این یادآوری به هیچ روی اغراق در نقش زبان شناسی یا کم اهمیت جلوه دادن رشته های دیگر نیست، چراکه در بسیاری از موارد نیز آن رشته ها هسته میان رشته ای های دیگر به شمار می روند.