نشریه زبان و زبان شناسی
پیاپی 9 (بهار و تابستان 1388)

ترادف یا هم معنایی در زبان امری طبیعی است و عوامل مختلفی باعث ایجاد و گسترش آن می شود که می توان به قرض گیری، تطور معنایی واژگان و تنوع گونه های جغرافیایی و سبکی اشاره کرد. در این جستار به بررسی یکی از عوامل جدید گسترش ترادف در فارسی معاصر یعنی واژه گزینی در برابر لغات بیگانه خواهیم پرداخت. این نوع ترادف زمانی پدید می آید که در برابر کلمات خارجی واژه های فارسی ساخته می شود. در بسیاری از موارد، واژه های ساخته شده به طور نسبی رواج می یابند، اما لغات متناظر بیگانه نیز در کنار آن ها به حیات خود ادامه می دهند. در این نوشتار ضمن بررسی عوامل پدید آمدن چنین وضعیتی به معایب و فواید آن اشاره خواهد شد.داده های این تحقیق از برنامه های مختلف صدا و سیما، مطبوعات، کتاب های درسی و حتی گفتگوهای روزمره جمع آوری شده اند و هر جا لغات بیگانه در کنار معادل های فارسی ظاهر شده اند، مورد تحلیل قرار گرفته اند. در پایان به این نتیجه می رسیم که این نوع ترادف در مرحله گذار امری اجتناب ناپذیر بوده و در راه تثبیت واژه های ساخته شده، یک قدم به پیش محسوب می گردد. همچنین نشان داده خواهد شد که هرچه سبک رسمی تر باشد میزان استفاده از لغات فارسی بیش تر است.

دکتر علی محمد حق شناس، زبان شناس نامی و ماندگار، در روز جمعه دهم اردیبهشت 1389، و تنها چندروزی به پایان هفتادمین سال زندگی پربارش، چشم از جهان فروبست. وی نه تنها در کار آموزش زبان شناسی نوین و تربیت شمار بزرگی از دانشجویان پیشینه ای طولانی داشت، که در زمینه پژوهش نیز دستی توانا داشت و راهنمایی پایان نامه های مهم بسیاری را نیز در کارنامه خود داشت. افزون بر اینها، مجموعه بزرگی از آثار تالیفی و ترجمه آثاری مهم نیز نام او را در زبان شناسی ایران جاودانه می کند.

درگذشت خانم دکتر صغراسادات دربندی همکار قدیمی و صدیق ما، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، برای همه آنانی که او را می شناسند، گران است. او انسانی آزاده، دوستی یار و استادی مهربان و دلسوز بود.
دکتر دربندی دانش آموخته رشته فرهنگ و زبان های باستانی دانشگاه تهران، کار پژوهشی خود را در فرهنگستان زبان ایران آغاز کرد و بیش از سی سال در زمینه زبان های باستانی ایران به تحقیق و پژوهش پرداخت. ایشان در حوزه تدریس نیز فعال و پرکار بود و در دوره های تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه علوم انسانی و دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تا روزهای پایانی عمر، تا آنجا که پای رفتن و زبان گفتن داشت و بیماری بستر نشینش نکرده بود، به همکاری خود ادامه داد. او که کتیبه های فارسی باستان را برای دانشجویان تدریس می کرد، خود از درونمایه آن ها راه و شیوه زندگی را آموخت، چه سال ها در سر کلاس تکرار کرده بود که:بغ بزرگ است اهوره مزدا... که مردم را آفریدو شادی را برای مردم آفرید

جمله گسسته ساختی است که گزاره ای واحد را به جای یک بند، در دو بند بیان می کند: یکی بند اصلی، که حاوی سازه گسسته است و دیگری بند موصولی. در چارچوب ساختار اطلاعی، آثار متعددی در باب این جملات نوشته شده است. یکی از مباحث مطرح این بوده است که آیا سازه گسسته همواره کانون جمله و در نتیجه، حاوی اطلاع نو است یا این سازه می تواند بنا به مدل کلامی، حاوی اطلاع کهنه نیز باشد. در مقاله حاضر، با ارائه چهار دلیل، که متکی بر داده های زبان فارسی نیز هست، استدلال می شود که سازه گسسته همیشه کانون و حاوی اطلاعات نو است. چه از پیش در مدل کلامی آمده باشد، چه نیامده باشد.

نظریه های مطرح در علم زبان شناسی، در سطح تولید، تراز زبان را حاصل برایند دو نیروی کمترین تلاش و بیشترین بهره اطلاعی می دانند و به رعایت اختصار کلام تاکید دارند. از سوی دیگر، درک کلام بدون حشو، نیازمند دقت و توجه بسیار است. عدم حضور حشوهای زبانی، سرعت درک پیام را در استنباط های پیچیده کاهش می دهد و شاهدی برای تقویت باورها، رفع ابهام ها و در نهایت، تقلیل جهان های ممکن، در اختیار مخاطب قرار نمی دهد. در صورتی که بپذیریم وقوع حشو در زبان بر خلاف اصل کم کوشی و شرط کمیت از اصول گرایس است، باید برای حضور حشوهای زبان تبیینی ارائه دهیم. هدف از نگارش این مقاله، بررسی دلایل وقوع حشو در امر ارتباط با استفاده از داده های زبان فارسی است.

با خارج شدن زبان های ایرانی میانه از ساختار تصریفی زبان های ایرانی باستان، تغییراتی در آن ها روی داد تا عملکرد اجزای ازمیان رفته یا ضعیف شده این زبان ها به نحوی توسط اجزایی دیگر جایگزین شود. از جمله این تغییرات تقویت نقش حروف اضافه در کنار شکل گیری گونه هایی جدید از آن ها بود. ساختارهای اضافی در دوره میانه شامل گروهی اند که مستقیما از دوران باستان به میانه رسیدند و نیز مجموعه ای دیگر که در دوره میانه و از ترکیب حروف اضافه با یکدیگر و یا با دیگر عناصر زبانی، مانند اسم، صفت، قید و یا حروف ربط شکل گرفتند. به این طریق، در این دوره تعیین نقش مقوله نام در جمله، که پیشتر بر بنیاد تغییر حالت های صرفی قرار داشت، تاحدزیادی توسط این حروف مشخص شد. بررسی گونه های مختلف این ساخت ها در کتیبه های پهلوی ساسانی، کتاب های پهلوی زرتشتی و پارسی میانه ترفانی موضوع این مقاله است.

این مقاله با بررسی انواع اختصار و اختصارسازی در زبان فارسی کنونی نگاهی تاریخی نیز به این فرایند واژه سازی دارد و با ارائه شواهدی نشان می دهد که علیرغم نظر برخی از صاحب نظران این حوزه، اختصارسازی در زبان فارسی قاعده مند و دارای قدمتی دیرینه است و حتی به دوران کتیبه نگاری برمی گردد. در این پژوهش، نگارندگان این بحث را برپایه اصول اقتصاد[1] و کم کوشی[2] گذاردهاند که زیف[3] در سال 1949 مطرح کرده بود. زیف و مارتینه (1962) در این مورد عنوان می کنند که اصل اقتصاد و کم کوشی در تمامی جوانب زندگی انسان، از حرکت و تولید گرفته تا سخن گفتن دیده می شود. رابطه فوق در زبان نیز وجود دارد و در همین راستا اصل اختصار بیان می شود که به طوردقیق می توان گفت رابطه معکوس بین طول کلمه ها و فراوانی کاربرد آن ها وجود دارد. پژوهش حاضر براساس پیکره نوشتاری و گفتاری انجام گرفته و نمونه های ارائه شده از منابعی چون فرهنگ ها، مقالات و آگهی ها گردآوری شده اند. پس از بررسی حدود 400 واژه اختصاری فارسی گردآوری شده، 6 طبقه اصلی و حدود 50 طبقه فرعی شناسایی شده اند. مقاله حاضر با ذکر الگوهای ساختواژی اختصارات و با تایید نظریه زیف، نشان می دهد نیروی بازدارنده ای وجود دارد که توسط اصل اقتصاد گوینده و شنونده اعمال می گردد.

این مقاله با مقایسه نحوه به کارگیری راهبردهای فراگفتمان در مقالات علمی پژوهشی زبان فارسی و انگلیسی به بررسی این موضوع می پردازد که آیا نویسندگان بومی زبان فارسی در نگارش مقاله علمی به زبان خود از نظر به کارگیری فراگفتمان مشابه هنجارهای جامعه گفتمانی علمی عمل می کنند یا خیر. بررسی و مقایسه 36 مقاله علمی فارسی از گویش وران بومی زبان فارسی و 36 مقاله علمی انگلیسی از گویش وران بومی زبان انگلیسی (به عنوان زبان معیار جامعه گفتمانی علمی) نشان داد که در مجموع هنجارهای گویش وران فارسی از نظر به کارگیری فراگفتمان مانند اعضای جامعه گفتمانی علمی است. بااین وجود، در برخی راهبردهای فراگفتمان تفاوت های قابل ملاحظه ای مشاهده شد که به نظر می رسد می تواند در نگارش مقاله علمی به زبان انگلیسی توسط گویش وران زبان فارسی تاثیر خود را نشان دهد.

مقالهحاضرحاصل انجام تحقیق در حوزه زبان شناسی حقوقی است. نگارندگان پس از معرفی این حوزه و شاخه های مختلف آن سعی کرده اند تا با روش تحلیل محتوا و به شیوه انتخاب تصادفی کتب حقوقی در سه بعد علمی، درسی و ماده قانونی، به بررسی برخی از ویژگی های نحوی و واژگانی در متون نوشتاری حقوق مدنی فارسی بپردازند. یافته های تحقیق نشان می دهد که درکلیه متون حقوق مدنی مورد مطالعه، مجموع ساخت های غیرشخصی، میانه و مجهول 06/34 % از جمله واره هارا تشکیل می دهد، که بیشترین درصد (62/14%) به ساخت غیرشخصی تعلق دارد. جملات غالبا مرکب، آنهم از نوع مختلط (17/33%) و ناهمپایه اند (79/45%). به علاوه مجموع واژگان تخصصی،کلیشه و قدیمی حدود 14/33% کل واژگان را تشکیل می دهد که واژگان تخصصی و کلیشه با درصدهای 67/25% و 82/2% به ترتیب بیشترین و کمترین مقدار را به خود اختصاص داده اند. همچنین، در این متون حدود 98/31 % باهم آیی واژگانی وجود دارد و متون مورد بحث عاری از حشو و در نتیجه پیچیده اند.

هدف از این تحقیق، بررسی تاثیر جنسیت بر شیوه بیان تقاضا در زبان فارسی است. سئوال اصلی در این پژوهش آن است که: «در نحوه بیان تقاضا در زبان گفتاری زنان و مردان فارسی زبان چه تفاوت هایی وجود دارد؟» جامعه آماری پژوهش شامل 87 نفر از دانشجویان (52 زن و35 مرد) دانشگاه مازندران در سال تحصیلی 86 - 85 بوده است که به طور تصادفی به عنوان نمونه، انتخاب شدند. تحلیل داده ها نشان داد که اختلافات آشکاری بین الگوهای تقاضا بین زنان و مردان فارسی زبان وجود دارد به طوری که زنان محافظه کارانه تر از مردان درخواست هایشان را مطرح می کنند و الگوهای مودبانه تر بیشتری را به کار می گیرند. تفاوت های اجتماعی موجود در جامعه بین زنان و مردان نیز بیان کننده این موضوع است، زیرا از زنان انتظار می رود در برخوردهایشان با دیگران، چه جنس مخالف و چه موافق، متین تر و به عبارت دیگر مودب تر باشند. به این نکته نیز اشاره می شود که زنان و مردان، هر دو با جنس مخالف مودب تر هستند تا با جنس موافق.

آهنگر (1387) در تحلیل گروه فعلی پوسته ای (لایه ای)[1] زبان فارسی و برخی از ساخت های فعلی این زبان، یادآور می شود که اشتقاق این ساخت های نحوی ضمن پیروی از فرضیه بیکر[2] (1988)، تحت تاثیر دیگر اصول برنامه کمینه گرا قرار دارد. بااین همه، به نظرمی رسد که برخی از تبیین های وی از یک سو با آموزه های نظری برنامه کمینه گرا سازگار نیستند و از سوی دیگر، از تبیین شماری از شواهد زبان فارسی بازمی مانند. به این ترتیب، نوشتار حاضر می کوشد تا ضمن نقد مقاله پیش گفته و برشمردن اشکالات نظری و تجربی آن، گروه فعلی پوسته ای زبان فارسی و جایگاه روساختی هسته گروه فعلی را بر پایه مفهوم قدرت[3] تحلیل کند. دراین میان، نشان داده می شود که مشخصه تصریف[4] فعل اصلی (و فعل سبک) در زبان فارسی قوی است و سبب ارتقای عنصر فعلی به هسته گروه نقش نمای بالاتری می شود که میزبان مشخصه متناظر تصریف است. افزون بر این، پیشنهاد می شود که بند متممی مشخصه تعبیرناپذیری[5] دارد که در زبان فارسی قوی[6] است و در روند بازبینی خود، جمله پیرو را به گروه زمان بند اصلی برمی کشد و به آن منضم می کند.