نشریه اقتصاد و جامعه
پیاپی 19-20 (بهار و تابستان 1388)

اقتصاد کشورهای صنعتی غرب اعم از ایالات متحده آمریکا و کانادا و کشورهای صنعتی اروپا و همینطور کشورهای صنعتی و یا تازه صنعتی شده خاور دور نظیر ژاپن و کره جنوبی و چین و مالزی و تایوان و غیره از اواسط سال 2008 مسیحی دستخوش بحران شدید مالی شدند که شروع آن از ایالات متحده آمریکا و از بخش مسکن این کشور بود. این بحران به علت عدم توانایی بازپرداخت وام مسکن متقاضیان بانک ها به وجود آمد و مسبب شکاف عمیقی بین وام های اعطایی از جانب بانک ها و توانایی مالی اینان شد که نتیجه آن بروز ناتوانی های جدی در امور بانکی مربوط به افراد یا شرکت های صنعتی و حتی امور بین بانکی گشت.
در پی این مسئله شرکت های بزرگ بیمه نیز به دلیل بورس بازی دچار بحران شدند و نتیجه آن به حراج گذاشتن دارایی های صاحبان املاک و فروش به زیر قیمت اوراق بهادار بانک ها و بیمه های بزرگ بود.
این مقاله تلاش خود را معطوف به یافتن پاسخ برای این پرسش می نماید که آیا تئوری های اقتصادی حاکم دارای ضعف بودند و یا اینکه مجریان نظریه های اقتصادی دچار کج فهمی هستند که این پرسش از طریق مطالعه سیر تکوینی نظریات اقتصادی از زمان نئوکلاسیک ها تا دوران اخیر مورد واکاوی قرار می گیرد.

مکتب نهادگرایی جدید که در دهه های پایانی قرن بیستم پایه گذاری شد، مورد استقبال فراوان اقتصاددانان و محافل دانشگاهی قرار گرفته است. این مکتب بر اهمیت نهادهای اجتماعی و تاریخ هر جامعه و نقش آنها در فرآیند اتخاذ تصمیمات اقتصادی تاکید می ورزد و از ارائه قوانین جهانشمول اقتصادی اجتناب می ورزد.
از این رو، توانمندی تبیین پدیده های اقتصادی و در نتیجه، توانایی حل مسائل اقتصادی را به طور چشمگیر افزایش می دهد. یکی از برجسته ترین اقتصاددانان این مکتب، داگلاس نورث است. این مقاله به دنبال ارائه یک چشم انداز کلی و اجمالی از دیدگاه ها و عناصر و چارچوب تحلیلی وی می باشد.
در این راستا، به اختصار دیدگاه های داگلاس نورث درباره برخی از کلیدی ترین عناصر نظام و دستگاه تحلیلی مکتب نهادگرایی مانند نهادها، اهمیت، انواع، منشا پیدایش، کارکرد و نقش آنها در عملکرد اقتصادی، نهادهای کارآمد و ناکارآمد، وابستگی به مسیر، تحولات نهادی و چگونگی ورود نهادها به عملکرد اقتصادی و برخی از دیگر دیدگاه های وی مورد بررسی قرار می گیرد.

در این مقاله با ارائه چند نمونه از مطالعات حوزه اقتصاد میان رشته ای نشان می دهیم آنها به دو دسته عمده تقسیم بندی شده اند که هر یک دارای رویکرد خاص خود هستند. در رویکرد اول جنبه های مختلف رفتارهای انسان اعم از اقتصادی و غیر اقتصادی جدا از یکدیگر دیده شده ولی برای تحلیل همه آن ها از روش اقتصادی استفاده می شود، این رویکرد مربوط به فاز امپریالیستی علم اقتصاد می شود. در رویکرد دوم تلاش محقق اقتصادی بر آن است که جنبه های مختلف رفتار انسان را با یکدیگر تحلیل کند و بنابراین برای توضیح رفتارهای اقتصادی مجبور به در نظر گرفتن جنبه های غیر اقتصادی رفتار او می شود. نتیجه آن می شود که به دیگر علوم انسانی هم متوسل شده و به این ترتیب تعامل و ارتباطی بین اقتصاد و علوم انسانی دیگر ایجاد می کند.

این مقاله از لحاظ نظری به بررسی یکی از ابزارهای سیاست پولی به نام مداخله ارزی در بازار ارز می پردازد. مداخله ارزی به عنوان یکی از ابزارهای سیاست پولی در نزد بانک های مرکزی مطرح می باشد.
مداخله ارزی، ابزار سیاستی مستقلی نیست و در صورت ناسازگاری سطح نرخ ارز هدف با محیط اقتصاد کلان، مداخله منجر به تغییر پایداری در نرخ ارز نمی شود.
بنابراین، اثرگذاری مداخله ارزی منوط به سازگاری با سیاست های پولی و مالی دولت هاست.

این مقاله می کوشد با نگاهی بر آثار نهاد گرایان قدیم (همچون وبلن، کامانز، میشل) و جدید (همچون نورث، ویلیامسون و غیره) ضمن ارائه تصویری کلی از دغدغه های این دو مکتب نهادگرایی و تفاوت های اساسی آنها، دو مقوله روش شناسی فرد گرایی و کل گرایی را از دیدگاه این دو نحله فکری ارائه کند.
در این مقاله ضمن اشاره به مباحث اصلی مطروح در اقتصاد های نهادگرایی قدیم و جدید تلاش شده است که نهادگرایان هر دو سنت همراه با آثار اصلی آنها معرفی شوند.
برای تحقق این اهداف قطعاتی از هاجسون (2004، 1993) و راترفورد (1994) گزینش و به فارسی برگردان شده اند.

هدف اصلی این مقاله مقایسه جامعه شناسی اقتصادی با علم اقتصاد رایج با تاکید بر مکتب اقتصادی نهادگرایی جدید است. اشتراک جامعه شناسی اقتصادی و مکاتب اقتصادی در این است که در تلاشند تا حتی المقدور به نحو مؤثری به فهم کار پدیده های اقتصادی کمک کند. علیرغم این اشتراک در هدف، مرزهای آن ها متفاوتند و این مقاله به شناخت مرزهای هر کدام می پردازد. به علاوه این مسئله مطرح می شود که اگرچه مکتب تئوکلاسیک ها و نهادگرایان اقتصادی دارای تفاوت های آشکاری اند اما مرزهای مشترک قدرتمندی دارند. در حالیکه ورود به حوزه جامعه شناسی اقتصادی، ورود معرفت شناسانه به حوزه ای متفاوت از هر دوی اینهاست.
بنابراین، از دید جامعه شناسی اقتصادی، نهادگرایی اقتصادی و اقتصاد نئوکلاسیک در یک حوزه متمایز معرفت شناختی قرار می گیرند. اگرچه ممکن است مناقشه بین این دو به دلیل انکار هویت دیگری در یک حوزه معرفت شناسی شدید تر بنظر برسد. در حالیکه موضع جامعه شناسی اقتصادی از ابعاد مختلف از ابتدا روشن بوده است و در چارچوب معرفت شناسی کاملا متفاوتی قرار دارد.
با این وجود بررسی تحول تاریخی مطالعات جامعه شناسی اقتصادی روشن خواهد کرد که به دلیل تحولاتی که در علم اقتصاد صورت گرفته است جامعه شناسان اقتصادی جدید مانند گذشته خود را کاملا در مقابل علم اقتصاد قرار نمی دهند.

در این مقاله به ترتیب نقش نهادها، جغرافیا و تجارت در تعیین سطوح درآمد در گوشه کنار جهان، با استفاده از متغیرهای ابزاری که اخیرا برای سنجش نهادها و تجارت معمول شده، مورد سنجش قرار می گیرد.
نتایج به دست آمده نشان می دهد که کیفیت نهادها تاثیر بیشتری نسبت به سایر موارد بر توسعه اقتصادی دارد. هنگامی که نهادها کنترل می شوند، شاخص های مرسوم جغرافیا در بهترین حالت اثر مستقیم اما ضعیفی بر درآمد دارند. این در حالی است که جغرافیا اثر غیرمستقیم و قوی بر کیفیت نهادها می گذارد. به طور مشابه هنگامی که نهادها کنترل می شوند، اثر تجارت تقریبا همواره بی معناست و اغلب با علامت نادرست (منفی) وارد معادله درآمد می شود.
در ادامه نتایج به دست آمده در کنار ادبیات اقتصادی مربوط به این موضوعات مورد ارزیابی قرار می گیرد.

اقتصاد نهادگرای جدید طی چند دهه اخیر با استقبال گسترده ای از سوی دانشگاهیان و سیاست گذاران، در سرتاسر جهان روبرو شده است. توجه به این نکته ما را در برابر سه سؤال اساسی قرار می دهد:1- دلایل تاریخی، نظری و عملی این رونق کدامند؟
2- آیا می توان انتظار داشت که این آموزه نسبت به رقبای خود، به ویژه اقتصاد متعارف، سودمندی بیشتری برای کشورهای در حال توسعه در جهت غلبه بر مشکل توسعه نیافتگی داشته باشد؟
3- نسبت وجوه نظری و عملی توسعه در ایران با این تحولات چیست؟
این مقاله، با رویکردی تاریخی – تحلیلی تلاش می کند تا پاسخ هایی شایسته و درخور برای آن سؤالات ارائه نماید. به این منظور ابتدا خاستگاه تلویحی، دغدغه های روش شناختی، کانون های اصلی تمرکز، متغیرهای کلیدی و راه گشایی های عملی نهادگرایی جدید توضیح داده شده و درنهایت مشخص می کند که تحت شرایطی که در متن تشریح شده می توان از این ابزار نظری در جهت تصحیح و تکمیل تلاش های گذشته جهت نیل به توسعه در کشورمان بهره جست.