فصلنامه جغرافیا
پیاپی 32 (بهار 1391)

شهر دزفول به دلیل واقع شدن در یک موقعیت خاص جغرافیایی، شرایط توپوگرافی و سامانه های جوی موثر بر منطقه شرایط زیستاقلیمی ویژهای را به خود اختصاص داده است. به طوری که گرمای طولانی مدت مشکلات عدیدهای را برای ساکنین این شهر ایجاد میکند؛ لذا، لزوم بررسی شرایط اقلیمی در رابطه با طراحی فضاهای آزاد تلاشی است برای کاستن مشکلات مربوطه که در این رابطه با استفاده از داده های هواشناسی سینوپتیک وضعیت زیستاقلیمی شهر دزفول مورد بررسی قرار گرفت و نتایج زیر حاصل شد:براساس شاخص دمای موثر مشخص گردید 3/63 درصد از مواقع سال هوا کاملا گرم است و تنها 1/29 درصد از سال در سایه آسایش نسبی حاصل می شود. حدود 6/7 درصد از مواقع نیز با بهره گیری از سرمای زمستان میتوان شرایط مناسبی را در دزفول ایجاد کرد.
به منظور بهرهگیری بهینه از شرایط اقلیمی در فضاهای باز و معابر موقعیت انواع مختلف حیاط و معابر بر روی دیاگرام مسیر حرکت خورشید عرض جغرافیایی دزفول ترسیم و مشخص شد، در دزفول جهت استقرار بهینه حیاط ساختمان جهت شمالشرقی با کشیدگی در راستای شمالی جنوبی است.
جهت استقرار معابر نیز به منظور جلوگیری از ماندگاری گرمای آفتاب در سطح خیابان ها و معابر جهات غربی شرقی و 45 درجه شرقی با توجه به تداخل دو عامل درجه حرارت کم و عدم تابش آفتاب و جلوگیری از ورود بادهای گرم مناسبترین جهت است.

محصور بودن کشورهای حوزه دریای خزر در خشکی و عدم دسترسی آنها به آبراه های بین المللی برای انتقال انرژی خود به بازارهای جهانی سبب شده است که انتقال انرژی خزر به بازارهای جهانی به یک مسئله منطقه ای و بین المللی تبدیل شود. برای انتقال انرژی خزر به بازارهای جهانی مسیر های مختلفی پیشنهاد شده است که بیشتر از آنکه شرایط اقتصادی و فنی مدنظرقرار گیرد، تحت تاثیر ملاحظات سیاسی است. همواره کشور ایران به عنوان مناسب ترین گزینه انتقال انرژی خزر به بازازهای جهانی مطرح است ولی اجرایی شدن این پروژه با توجه به مخالفت های شدید آمریکا با چالش هایی روبه رو است. هدف مقاله حاضر مطالعه جایگاه دریای خزر در تامین انرژی جهانی در قرن بیست ویک و ارائه راهکار های برای انتقال انرژی خزر به بازار های جهانی با توجه به ظرفیت های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران، در تقابل با مخالفت های آمریکاست. روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی- تحلیلی و ابزار گردآوری داده ها منابع کتابخانه ای و اینترنتی است. نتایج تحقیق نشان می دهد که انررژی دریای خزر از جایگاه ویژه ای در معادلات نظام جهانی برخوردار است و ظرفیت های ژئوپلیتکی و ژئواکونومیکی ایران در تقابل با مخالفت های امریکا از وزن بیشتری برخوردار است که در صورت دیپلماسی هوشمندانه ایران، طرح انتقال انرژی خزر به بازار های جهانی از مسیر ایران به واقعیت خواهد پیوست.

بحران انرژی و آلودگی های محیطی در شهرهای ماشینی، باعث تغییر دیدگاه ها در تصمیم گیری سیاست های شهری شده است، و دیدگاه شهر فشرده به خاطر پیامدهای مثبتی همچون (کاهش طول سفرها و کاهش مصرف سوخت و غیره) در برابر نگرش رشد پراکنده و افقی پذیرفته شده است. عنصر اساسی لازم برای پذیرش دیدگاه شهر فشرده و رشد هوشمند شهری، اندازه گیری میزان فشردگی و پراکنش شکل شهر است که در واقع هدف این پژوهش است. برای دست یابی به این هدف، ابتدا با معرفی پنج الگو که کمکی به غنای علمی ادبیات برنامه ریزی است، (آنتروپی1 و2، جینی، موران و گری)، درجه فشردگی و پراکنش برای کلان شهر تهران (با مناطق 22گانه شهرداری) و کلان شهر سیدنی در استرالیا (با چهل و دو دولت محلی) محاسبه شده است. به منظور شناخت شکل این دو شهر مورد مطالعه و بررسی میزان کمیت آن (پراکنش از فشردگی) از روش های و مدل های مختلف شامل: تراکم، اندازه فیزیکی متروپل، درجه توزیع متعادل (با استفاده از ضرایب آنتروپی و جینی)، درجه تجمع (با استفاده از ضرایب موران و گری) استفاده شده است.
در این پژوهش از روش های کتابخانه ای و میدانی، روش های آماری، کمی، کیفی، نرم افزاری و غیره استفاده شده و به منظور نشان دادن نقشه های مراحل رشد وتوسعه فضایی شهر تهران، از نرم افزار Arc GIS استفاده شده است و در نهایت، این یافته ها با نتایج تفضیلی ویژگی های شهر سیدنی مقایسه و تحلیل شده اند. نتایج به دست آمده از محاسبات نشان می دهد که فرم کلان شهر سیدنی«تک مرکزی» است. (جمعیت و اشتغال بالایی در هسته مرکزی شهر متمرکز شده و با فاصله از مرکز شهر تراکم جمعیت کاهش می یابد– پراکنش). اما در جهت تبیین فرم کلان شهر تهران همه شواهد، روش ها و مدل های به کار گرفته شده مبین این مساله هستند که توسعه فیزیکی شهر تهران در همه دوره ها بسیار سریع بوده و این مساله منجر به پراکنش افقی این شهر و نزدیک شدن به الگوی تصادفی در دوره های65 تا 75، و گرایش به فشردگی و تمرکز در دوره های بعد، یعنی تا سال 1385 گردیده است.

از جمله نابسامانی های نظام توزیع مکانی سکونتگاه های شهری در فضای ملی و منطقه ای کشور، همانان عدم تجانس و همگنی در الگوی سلسله مراتبی است. از این رو با بروز تصمیم سازی های نادرست سیاسی و بعضا اقتصادی – اجتماعی این عدم تجانس تشدید می شود. یکی از فضاهای جغرافیایی که بیشتر تحت تاثیر این بی برنامگی ها به ویژه ناپایداری نظام سکونتگاهی قرار گرفته استان اردبیل است. در این مطالعه، از روش تحقیق توصیفی تحلیلی و با هدف تعیین سلسله مراتب شهری با استفاده از مدل های کمی بهره گرفته شده و 21 نقطه شهری در سال 1385 به عنوان جامعه آماری بررسی و با استفاده از مدل هایی نظیر «تحلیل نزدیکترین همسایگی، رتبه اندازه، آنتروپی و حد اختلاف طبقه ای» آسیب شناسی نظام سلسله مراتب شهری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج بررسی ها نشان داد که تقسیم بندی شهری استان هماهنگ و منظم نبوده و گسیختگی فضایی فاحشی در آن وجود دارد. یافته های تحقیق حاکی از آن است که دستیابی به سلسله مراتب پایدار شهری، نظام یابی بهینه، رعایت عدالت در توزیع مکانی امکانات، خدمات و همچنین ایجاد فرصت های برابر برای تمام شهرهای استان بسیار ضروری است.

دهیاری ها در اوایل دهه80 به عنوان سازمان های غیردولتی اداره امور اجرایی روستاها را برعهده گرفتند. از آنجا که رضایت مندی از عملکرد آنان ضامن موفقیت و تداوم فعالیت آنان خواهد بود این پژوهش با رویکرد تحلیل جنسیتی و بر اساس نظریه تبادل اجتماعی، در صدد تحلیل میزان رضایت مندی زنان و مردان از عملکرد دهیاران در مدیریت روستایی بخش کونانی از توابع شهرستان کوهدشت است چرا که بنظر می رسد هریک از دو جنس دارای انتظاراتی از دهیاران هستند که برگرفته از نقش و جایگاه متفاوت آنان در جامعه است. پژوهش حاضر، به روش توصیفی و از طریق پیمایش میدانی صورت گرفته است. جمعیت ساکن در این روستاها برابر با 7445 نفر است که بر اساس فرمول کوکران 200 نفر از زنان و مردان به عنوان جامعه نمونه انتخاب شدند. داده ها پس از جمعآوری از طریق پرسشنامه محقق ساخته با آزمون های تی، فریدمن و رگرسیون لجستیک مورد تحلیل قرار گرفتند. نتایج حاکی از این است که زنان نسبت به مردان از عملکرد اقتصادی و اجتماعی دهیاران رضایت مندی کمتر و در بعد کالبدی- زیست محیطی دارای رضایت مندی بیشتر نسبت به مردان هستند، این تفاوت ها عمدتا با نقش های جنسیتی و منافع حاصل از عملکرد شوراها و تاثیرگذاری آن بر رضایت مندی دو جنس ارتباط دارد.

مفهوم ناحیه جغرافیایی تنها با یک ویژگی مشخص نمی شود تا بتوان از ناحیه کشاورزی، ناحیه صنعتی، جمعیتی و غیره سخن گفت، بلکه مجموعه ای از اطلاعات و داده هایی است که با جفت و جور شدن خود سیمای ویژه ای به یک ناحیه می بخشد. به جای شاخص های نواحی طبیعی و اداری، شاخص های قابل انعطاف و گسترده تر “نواحی جغرافیایی” که برآنست تا ترکیبی از جغرافیای طبیعی و جغرافیای انسانی را ارائه دهد جایگزین شده است. ویدال دولابلاش اعلام کرد که تقسیمات جغرافیایی را می توان تنها به مدد خود جغرافیا عملی کرد (تقسیمات بنیادی سرزمین فرانسه 1888).

در هزاره سوم میلادی، شهرها در خط مقدم توسعه ملی عمل مینمایند، بنابراین مدیریت شهری به منظور دستیابی به توسعه پایدار شهری نه تنها بایستی به ساختار، فرآیندها و گردش جریان اطلاعات توجه داشته باشد؛ بلکه بایستی سازمانی چابک و تیزرو، مشارکتی، پاسخگو، ساده و کوتاه طراحی نماید. همچنین مدیریت شهری همزمان نه تنها بایستی کار درست را مدنظر داشته باشد (کارآیی)، بلکه انجام درست کار را مدنظر قرار دهد (اثربخشی) و همچنین نه تنها کاهش هزینه را در واحد تولید کالا و خدمات مدنظر داشته باشد، بلکه به اثربخشی اقدامات مدیریتی یعنی دستیابی به اهداف نیز توجه داشته باشد.
در راستای دستیابی به اهداف فوق، روش های مختلفی برای بهبود بهرهوری و کارآیی توسط متخصصان ارایه شده است. روش تحلیل پوششی داده ها یکی از این موارد است که به جای برقراری رابطه بین یک و یا چند متغیر مستقل و یک متغیر وابسته، رابطه مجموعهای از متغیرهای مستقل و وابسته (ورودی و خروجی) را همزمان با یکدیگر به منظور سنجش کارآیی مدنظر قرار میدهد که با استفاده از سه 1. روش بازدهی ثابت نسبت به مقیاس؛ 2. روش بازدهی متغیر نسبت به مقیاس و 3. رتبه بندی مناطق با استفاده از روش کارآیی برتر (Super Efficiency) کارآیی 13 منطقه شهرداری مشهد با استفاده از 2 متغیره خروجی (Output) شامل درآمد و وسعت پروانه های ساختمانی به مترمربع و 4 متغیره ورودی (Input) شامل تراکم جمعیت، هزینه، تعداد پرسنل شهرداری و زباله تولیدی به ازاء 1000 نفر سنجیده است. نتایج نشان می دهد که مناطق 1، 2، 8، 9، 11، 12 و ثامن مناطق کارآ و مناطق 3، 4، 5، 6، 7 و 10 مناطق نا کارآ هستند. در انتها پیشنهادهایی مانند کاهش هزینه، کاهش پرسنل اداری، افزایش درآمد و افزایش میزان صدور پروانه های ساختمانی با توجه به موقعیت مناطق برای افزایش کارآیی آن ها پیشنهاد شده است.

جلگه جیرفت از جمله مکان هایی است که پس از انقلاب اسلامی تعاونی های مشاع متعددی در آن ایجاد شده که متاسفانه در حال حاضر اکثریت آنان به بهره وری دهقانی تبدیل شده اند. به نظر می رسد وجود مسائل متعددی چون خردشدن قطعات اراضی و افزایش شمار مالکان بر اثر خرید و فروش و ارث، ناسازگاری اعضا، فقدان مشارکت در انجام اقدامات زیربنایی و زراعی، ساختار سنتی مزارع و مشکلات استفاده از روش ها و ابزار جدید کشاورزی بسیاری از تعاونی های مشاع را هم اینک با تنگناهای جدی مواجه ساخته است. بر این مبنا تحقیق حاضر تحلیل عملکرد مشاع ها در جلگه جیرفت و تاثیر آن بر تداوم کار جمعی در آینده را بررسی کرده است. جامعه نمونه شامل 60 عضو از 10مشاع واقع در دهستان جهادآباد بوده که به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شده اند. در این مقاله برای رتبه بندی عملکرد مشاع ها از تکنیک تاپسیس، برای سنجش میزان هر یک از متغیرها از آزمون T تک نمونه ای، و برای سنجش رابطه سطح عملکرد مشاع ها و تداوم همکاری اعضا از تحلیل رگرسیون استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد سطح توسعه و شاخص های زندگی اعضای اکثریت تعاونی های مشاع ارتقاء نیافته و مشارکت اعضاء به دلیل عملکرد نامناسب مشاع ها نسبت به دوره ابتدای عضویت کمتر شده و اکثر فعالیت ها به صورت فردی انجام می شود. اهداف تشکیل مشاع ها محقق نشده و آنان با موانع ساختاری در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و محیطی- کالبدی روبه رو هستند. بعضی از مشاع ها از نظر شاخص های پایداری خیلی ارتقایافته و پیشرفته بودند. در مجموع، عملکرد مشاع ها در مقایسه با سایر نظام های بهره برداری پایین ارزیابی شده و در حال تبدیل به نظام بهره برداری دهقانی هستند.

بررسی دقیق و همه جانبه مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و شناخت بهتر نیازهای جامعه و بهبود آنها، به توسعه متعادل و متوازن فضاهای جغرافیایی منتهی می شود. خدمات بهداشت و درمان، یکی از مولفه های اصلی توسعه محسوب می شود. پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل فضایی توسعه شاخص های خدمات بهداشت و درمان (شاخص های نهادی، نیروی انسانی متخصص، نیروی انسانی غیرمتخصص، بهداشت روستایی) در سطح شهرستان های استان کردستان می پردازد. روش پژوهش حاضر (توصیفی- تحلیلی) است که با استفاده از 63 متغیر، 49 شاخص تعیین و انتخاب شد که در مجموع نشان دهنده شکاف بهداشتی- درمانی موجود در استان هستند انجام شده است. با بررسی یافته های پژوهش به این نتیجه رسیده ایم که شاخص های بهداشت و درمان در شهرستان های استان کردستان به صورت متوازن توزیع نشده و اختلاف فاحشی بین شهرستان های این استان از نظر توسعه خدمات بهداشتی- درمانی ملاحظه می شود شهرستان های بیجار و دیواندره به ترتیب در بالاترین و پاین ترین سطح قرار گرفته اند (رگرسیون چند متغیره) اعمال شده، سهم شاخص (نیروهای انسانی متخصص) را در توسعه بهداشت و درمان شهرستان های استان بیش از سایر شاخص های پژوهش پیشگویی می نماید. شاخص های (نیروی انسانی غیرمتخصص)، (نهادی) و (بهداشت روستایی) به ترتیب در پیشگویی توسعه بهداشت و درمان استان در مراتب بعدی موثر هستند.

مسائل و مشکلات نواحی روستایی کشور ایران بسیار است و هر ناحیه روستایی مسایل و مشکلات خاص خود را دارد. بر این اساس ضرورت های برنامه ریزی توسعه روستایی ایجاب می نماید، اولویت های فعالیت های اقتصادی در این مسیر و در جهت اتخاذ راهبرد مناسب برای توسعه روستایی قرار بگیرد. یکی از مسائل مهم، تعیین و تشکیل سلسله مراتبی از سکونتگاه هاست که بتواند چارچوب موثری برای برنامه ریزی مکانی باشد. با توجه به اهداف تحقیق و مولفه های مورد بررسی نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی تحلیلی است. جامعه آماری3 دهستان شهرستان بهاباد است. نتایج حاصل از مدل تحلیل شبکه (ANP) نشان می دهد، شاخص های اقتصادی، بیشترین تاثیر را در توسعه دهستان های شهرستان بهاباد دارند. در مرتبه بعد عوامل جمعیتی، به ویژه میزان جوانی جمعیت و مهاجرین وارده تاثیرات زیادی داشته اند. همچنین، بررسی های انجام شده با استفاده از مدل تصمیم گیری چند معیاره تاپسیس نشان داد که دهستان جلگه در تمام شاخص ها به وی‍ژه شاخص های اقتصادی مورد مطالعه مطلوب ترین مکان برای استقرار و گسترش فعالیت های اقتصادی و دهستان بنستان به عنوان نامطلوب ترین دهستان شهرستان محسوب می شوند. نتایج ضریب رگرسیونی و ضریب تبیین محاسبه شده نشان می دهد 6/71 درصد از توسعه دهستان های شهرستان بهاباد ناشی از بالا رفتن میزان فعالیت های اقتصادی است. در نتیجه جهت رسیدن به توسعه مطلوب در دهستان های شهرستان از نظر فعایت های اقتصادی و کشاورزی راهبردهایی چون ایجاد توجه به ظرفیت های بالقوه دهستان جلگه به منظور دستیابی به اشتغال زایی در زمینه کشاورزی و صنایع وابسته به آن، توسعه صنایع معدنی در دهستان ها با توجه به ظرفیت های موجود، ارائه تسهیلات ویژه ای برای مناطقی که تمایل کشاورزان و ویژگی های طبیعی منطقه مطابقت دارد، ایجاد بستر های لازم جهت ایجاد شهرک صنعتی در مناطق روستایی شهرستان که اثرات اقتصادی، اجتماعی و محیطی را در کل سطح منطقه دربرداشته است می تواند در توسعه دهستان های شهرستان بسیار تاثیرگذار باشند.

توسعه روستایی به طور اعم و مدیریت روستایی به طور اخص از روند اندیشیده و طراحی شده منسجمی برخوردار نبوده است. در این راستا می توان گفت که ضعف تشکلهای کارآمد مردمی و فقدان تشکیلات منسجم و یکپارچه حمایتی و پشتیبان در عرصه های روستایی از موانع تحقق توسعه روستایی بوده است. توسعه پایدار روستایی بر مشارکت روستائیان استوار بوده و مدیریت به صورت متمرکز و دولتی با توجه به پراکنش گسترده و تفاوت های مختلف و فاحش در ایران دارای توجیه نبوده و از گذشته تاکنون موفقیتی نداشته است؛ لذا، ایجاد و فعالیت مدیریت های محلی در روستاها ضرورت داشته و با این دیدگاه مدیریت محلی نوین روستایی یعنی دهیاری ها تحت نظارت مستقیم مردمی نمایندگان اهالی روستا (شوراهای اسلامی) و کنترل و سیاستگذاری دولت (بخشداری ها و فرمانداری ها) در روستاهای کشور ایفای نقش مدیریتی می نمایند؛ لذا، با عملکرد شایسته دهیاری ها می توان در جهت توسعه پایدار روستایی گام برداشت. در مقاله حاضر الگوی مدیریت روستایی با تاکید بر مدیریت مشارکت محلی دهیاری ها و نقش آنها در فرایند توسعه اعم از کالبدی- فضایی، فضای سبز، ایمن سازی، بهسازی، مدیریت پسماند، مبلمان روستایی، گردشگری روستایی، حفظ سرمایه های اجتماعی و غیره تحلیل شده و پیشنهادهای کاربردی در فرایند توسعه روستایی با تاکید بر دهیاری ها ارائه شده است.