فصلنامه جغرافیا
پیاپی 45 (تابستان 1394)

انقلاب کمونیستی چین در سال 1949، سبب پیدایش دگرگونی های گسترده ای در سیاست خارجی چین شد. این کشور، دوره های مختلفی از سیاست خارجی را پشت سر گذاشته و روابطش با کشورهای دنیا، با فراز و فرودهای فراوانی همراه بوده است. روی هم رفته، سیاست خارجی چین از زمان انقلاب کمونیستی در سال 1949 تاکنون را می توان به دو دوره ی مختلف تقسیم کرد؛ دوران مائو و دوران پس از مائو. در دوران مائو، چین برای پاسداری از نظام نوپای خود، سیاست اتکای به شوروی را در پیش گرفت، اما مائو پس از مدتی به دلیل اختلافات ایدئولوژیک با مسکو، از شوروی فاصله گرفته و سیاست اتکای به خود را در دستور کار قرار داد. پس از مرگ مائو و روی کار آمدن دنگ شیائو پینگ، چین از سیاست های ایدئولوژیک فاصله گرفت و به سمت سیاستی واقع گرایانه و عملگرا پیش رفت. در واقع در این دوران بود که چین با گسست از سیاست های ایدئولوژیک مائو، شاهد چرخشی در سیاست خارجی خود بود که تا به امروز به قوت خود باقی است. پژوهش پیش رو، با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و تشریح وجوه مختلف سیاست خارجی چین از دوران مائو تا به امروز پرداخته است و می کوشد تا به این پرسش پاسخ دهد که سیاست خارجی چین از انقلاب کمونیستی سال 1949 تا بدین سو، دچار چه تغییراتی شده است؟ بر پایه ی نتایج این پژوهش، سیاست خارجی چین از صبغه ی ایدئولوژیک خود فاصله گرفته و رویکردی واقع گرایانه و عملگرا را براساس واقعیت های ژئوپلیتیک جهانی دنبال می کند.

با توجه به اینکه مرزها اغلب به عنوان مانعی برای حرکت آزادانه انسان و کالاها به شمار می روند، بایست آنها را در عمل از یک سو، در بعد قلمرو (سرزمینی) و ملاحظات توسعه و امنیت ملی و از دیگر سو، در بعد اجتماعی- اقتصادی و بین عرصه های فعالیتهای رسمی و غیررسمی در عرصه های مختلف سکونتگاهی مورد فهم و سنجش قرار داد. از سوی دیگر، مرزها در برخی موارد، به ویژه توسط ساکنان شهرها و روستاهای این گونه نواحی، به سادگی نادیده انگاشته میشوند؛ علت این امر- در اغلب موارد- به تعارض موجود میان تعلق ملی به سرزمین اصلی و همسانی فرهنگی- مذهبی با ساکنان آن سوی مرز بازمی گردد؛ یعنی، تعارض بین احترام به قوانین جاری در کشور خودی و تعلق خاطر به”دیگران“در آن سوی مرز. مبادلات مرزی از جنبه های اصلی برقراری ارتباط و امرار معاش مرزنشینان در کشورهای همسایه به شمار می رود. این گونه مبادلات در کشورهایی همچون ایران، بلحاظ تاریخی، پیوسته در گذر زمان به انحاء مختلف وجود داشته است، هرچند در دهه های اخیر ابعاد تازه ای یافته است. در واقع، نبود زیرساخت های تولیدی و زیربنایی، فقدان اشتغال و بیکاری، نازل بودن درآمد و سرمایه و... در پاره ای نواحی مرزی، منجر به گرایش قابل توجه مرزنشینان بدین گونه فعالیتها شده است. بدین سان، مبادلات مرزی در سالهای اخیر به شکل گیری جریانهای تازه ای منجر شده، شبکه هایی در سطح محلی برپا نموده است. هرچند این شبکه ها به طور غیررسمی موجب پیوندهای درونی و بیرونی بیناسکونتگاهی شده، اما به سبب خودجوش بودن و تحول خودبخودی این پیوندها، پیوسته در معرض نوعی”شکنندگی“قرار دارند. ساماندهی مبادلات مرزی در قالبهای رسمی و پشتیبانی از مرزنشینان فعال در این عرصه، می تواند به برپایی توسعه و امنیت مرزها منتهی گردد. این مقاله در چارچوب سکونتگاه های عمدتا روستایی بخش مرکزی بانه (کردستان) کوشش دارد، تا نقش مبادلات مرزی را در روند شکل گیری جریان-های مختلف در قالب رویکرد شبکه ناحیه ای و اثربخشی آنها در تحول فضایی سکونتگاه ها را نشان دهد. نتایج پژوهش نشان می دهد که تعاملات مرزی در ناحیه بانه نه تنها به جریان های مختلف افراد، سرمایه، کالاها، اطلاعات و نوآوری دامن زده است، بلکه، به دگرگونی بافت سکونتگاه ها، از جمله تغییر در ساخت مسکن و فضاهای مسکونی، از یک سو، و تحول در فرصت های اشتغال و کسب درآمد بیشتر و نهایتا به تغییر رفتار اجتماعی- اقتصادی مرنشینان منجر شده است.

تغییرات آب و هوایی با تغییر الگوهای اقلیمی و به هم ریختن نظم اکوسیستم ها، عواقب جدی بر محیط زیست وارد می کند. تغییر در این الگوها می تواند به گرم شدن جهانی هوا و پیامد وقوع سیل ها، گرما و سرماهای شدید، تکرار بیشتر خشکسالی ها و... منجر شود. این امر در خراسان بزرگ به سبب وسعت زیاد و ویژگی های طبیعی خاص و عواملی مانند وجود رشته کوه های مرتفع و مناطق کویری، دوری از پهنه های آبی و وزش بادهای مختلف موجب گوناگونی آب وهوا در هر یک از مناطق آن شده است. هدف از این پژوهش بررسی 16 شاخص حدی دما در منطقه خراسان بزرگ به منظور آشکارسازی تغییرات اقلیمی است. روش کار از 25 سال آمار دمای روزانه ایستگاه های سینوپتیک (14 ایستگاه) طی سال های 2011-1987 براساس تحلیل اماری استفاده گردید. نتایج نشان داد، ایستگاه های محدودی از جمله قوچان و سبزوار در تعدادی از نمایه های حدی دما (CSDI،TR20،TNX،FD،TN10P) روند کاهشی را نشان می دهند، در سایر ایستگاه ها در بیش از 90 درصد درچار تغییرات دمایی از نوع گرمایشی می باشند. در بین شاخص ها، در مرتبه اول، شاخص های روزهای تابستانی، روزهای گرم، حداکثر دمای حداکثر، شب های گرم، طول دوره گرم، 100 درصد روند افزایشی و شاخص روزهای سرد 100 درصد روند کاهشی را نشان می دهند. همچنین شاخص های شب های حاره ای و حداکثر دمای حداقل، حداقل دمای حداقل با بیش از 85 درصد روند افزایشی و شاخص شب های سرد با 85 درصد روند کاهشی در مرتبه دوم قرار دارند. در مرتبه سوم، شاخص-های حداقل دمای حداکثر، طول فصل رشد به ترتیب با 71 و 69 درصد روند افزایشی و شاخص روزهای یخبندان با 71 درصد روند کاهشی قرار دارند. از این رو می توان نتیجه گرفت خراسان بزرگ، تغییرات شدید دمایی را، از نوع گرمایشی طی 25 سال اخیر تجربه کرده است و با توجه به رفتارسنجی شاخص ها شدت این نوع تغییرات در دهه های آتی افزایش بیشتری داشته است.

این مقاله ضمن بررسی توزیع جغرافیایی اقلیت های دینی، یعنی ارمنی ها، آشوری ها، زرتشتی ها و کلیمی ها در تهران به پیامدهای امنیت اجتماعی آن تاکید دارد. برای این منظور ابتدا مباحث نظری مرتبط با موضوع مطرح شده و سپس الگوهای اولیه توزیع جغرافیایی اقلیت های دینی در تهران ارائه شد. بدنبال آن الگوهای کنونی توزیع جغرافیایی آنها تشریح و عوامل همگرایی و واگرایی اقلیت های دینی مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد، پراکنش جغرافیایی اقلیت های دینی در تهران از انتظام فضایی خاصی برخوردار نیست. یعنی در بعضی موارد به صورت جدایی گزینی اسکان یافته-اند و زندگی می نمایند (مثل غالب جمعیت ارامنه و برخی از جمعیت زرتشتی). در موارد دیگر به صورت پراکنده در سطح شهر تهران سکونت دارند. به رغم فراز و فرودهایی که اقلیت های دینی و رابطه آنها در طول تاریخ با حکومت داشته، از منظر امنیت اجتماعی ظرفیت های زیادی برای همگرایی آنها در تهران وجود دارد، که در صورت برنامه ریزی مناسب می توان این ظرفیت ها را از قوه به فعل تبدیل کرد و از فرصت های آن برای تعمیق امنیت اجتماعی بهره جست.

پارامترهای ژئومورفولوژیک از عوامل تعیین کننده و تاثیرگذار بر کیفیت منابع آب، بخصوص آب های سطحی، از قبیل رودخانه ها و دریاچه ها است. کیفیت شیمیایی آب می تواند متاثر از لیتولوژی سازندهای موجود در حوضه آبریز، جنس رسوبات حمل شده به رودخانه و عوامل اکولوژیک، نظیر فعالیت های انسانی، فعالیت های کشاورزی، صنعتی و شهری باشد که تلفیق این موارد تحت عنوان اکوژئومورفولوژی بررسی می گردد. در این تحقیق، تاثیر پارامترهای تاثیرگذار بر کیفیت شیمیایی آب رودخانه الشتر در دو ایستگاه دره تنگ و ایستگاه سراب صیدعلی و همچنین تاثیر تغییر فصل بر کیفیت آب این رودخانه، بررسی شده است. در این تحقیق از روش آزمایشگاهی- تحلیلی استفاده شد که مواد مورد استفاده آن نمونه های برداشت شده آب در طول دوازده ماه از دو نقطه دره تنگ و سراب صیدعلی (سال آبی 1391-1392) در حوضه آبخیز الشتر و همچنین نقشه های 100000/ 1 زمین شناسی و 25000 /1 توپوگرافی منطقه بوده است. نتایج تحقیق نشان داد که تنوع سازندهای زمین شناسی، ازقبیل سازندهای آهکی و فرسایش پذیر در این حوضه و نقش رواناب ها در ایجاد و انتقال رسوبات مختلف به رودخانه الشتر، آب رودخانه را تحت تاثیر قرار داده است اما کیفیت آن را نامطلوب نکرده است. نتایج تحلیل واریانس یک طرفه نیز نشان داد که تغییر فصل بر میزان آلودگی بر پارامترهای سدیم، منیزیم، نیترات و نیتریت تاثیر داشته است و در سطح 5 درصد دارای اختلاف معنی دار است و در سایر پارامترها عدم تاثیر تغییر فصل بر میزان آلودگی رودخانه الشتر را نشان می دهد.

جهانی شدن فرایندی در حال تکوین و رو به گسترش در جهان محسوب می شود که با استفاده از ابزارهای قدرتمند خود ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جوامع انسانی را در برگرفته است. در این میان توسعه و گسترش ارتباطات و اطلاعات که هم به عنوان ابزار و هم بعدی از این پدیده به حساب می آید، بیش از سایر ابعاد جهانی شدن گسترش یافته است. این وابستگی به فن آوری اطلاعات و ارتباطات علی رغم مزایای قابل توجه، اشکال جدیدی از آسیب پذیری را نیز برای جوامع ایجاد کرده است. یکی از زمینه های آسیب پذیری سوءاستفاده گروه های افراطی و تروریستی از توسعه تکنولوژی های ارتباطاتی و اطلاعاتی است. در واقع گروه های تروریستی سعی می نمایند از شرایط ایجاد شده به منظور گسترش اقدامات و برنامه های خود استفاده کنند. در این مقاله که با روش توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است به ارزیابی تاثیر جهانی شدن ارتباطات و اطلاعات بر اقدامات، برنامه ها و ساختار سازمانی گروه های تروریستی پرداخته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که تروریست ها از جهانی شدن ارتباطات و اطلاعات و فرصت-های آن به منظور جذب نیرو، آموزش، تبلیغات و حتی اقدامات تروریستی استفاده می کنند. این امر موجب شده است که ساختار سازمانی برخی از گروه های تروریستی حالت شبکه ای به خود بگیرد و این گروه ها از تحرک و تکثر جغرافیایی بیشتری برخوردار گردند.

طرح هادی روستایی نخستین تلاش سازمان یافته و فراگیر ملی است که با هدف ساماندهی کالبدی و بهینه سازی کاربری اراضی در بافت فیزیکی سکونتگاه های روستایی کشور تهیه و اجرا می گردد، امروزه اندک زمانی پس از طی فرایند بررسی و تصویب با انبوهی از تقاضای تغییر در کاربری های مصوب با چالشی جدی مواجه است. موضوعی که این مقاله در پی بررسی و شناخت عوامل موثر در آن است. در راستای نیل به اهداف این پژوهش ضمن بهره گیری از جنبه های توصیفی- تحلیلی از سه روش مشاهده، بررسی اسنادی و پرسش نامه ای نیز استفاده خواهد شد، گردآوری داده ها از 14 نقطه ی روستایی دارای طرح هادی در قلمرو تحقیق و ارزیابی و پردازش آن ها در نرم افزار SPSS نشان می دهد که بین عوامل اجتماعی- اقتصادی و تغییر کاربری اراضی در طرح های هادی روستایی ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین عوامل اقتصادی به مرتب بیش از عوامل و انگیزه های اجتماعی در تغییر کاربری اراضی سهیم اند.

از آنجایی که یکی از عوامل بروز تغیرات کاربری زمین، فعالیت گردشگری و به ویژه ساخت و سازهای ناشی از تقاضاهای تفریحی و خانه های دوم است، مدیران روستایی (شورا و دهیاری ها) می-توانند کارایی موثری در حفظ و حراست از اراضی کشاورزی داشته باشند.
سعی مقاله بر این است تا با هدف بررسی نقش مدیریت روستایی در حفظ اراضی کشاورزی با تاکید بر خانه های دوم در دهستان زیرتنگ سیاب استان لرستان، پاسخگوی این سوال باشد؛ مدیران روستایی چگونه توانسته اند در حفظ و حراست از اراضی کشاورزی دهستان زیرتنگ نقش آفرین باشند؟ برای پاسخ علمی به سوال فوق از روش توصیفی پیمایشی استفاده شده است و روش جمع آوری داده ها و تحلیل اطلاعات، اسنادی، پیمایشی، و میدانی است. بر اساس نتایج بدست آمده، توجه به یرشاخص های: توجیه روستاییان برای جلوگیری از فروش اراضی کشاورزی، منصرف نمودن فروشندگان زمین، هماهنگی با سازمان های ذیربط... می تواند میزان نقش آفرینی مدیران روستایی را در حفاظت از اراضی کشاورزی را نشان دهد.

فضاهای شهری عرصه وقوع ناهنجاری های شهری هستند در نتیجه شاهد عدم وقوع امنیت در شهر هستیم. امنیت یکی از نیازهای اساسی برای تکامل بشری است. بنابر این شناسایی کمی و کیفی شاخص ها و عوامل موثر بر ویژگی های محیطی و تاثیر آن بر امنیت اجتماعی شهروندان امری ضروری می نماید. هدف این پژوهش سنجش امنیت در مناطق شهری سرخس می باشد. پژوهش حاضر بر آن است تا با مقایسه تطبیقی مناطق شهری سرخس میزان امنیت اجتماعی را در این مناطق مورد ارزیابی قرار دهد. برای دستیابی به هدف پژوهش که ابعاد امنیت اجتماعی را پوشش دهند 5 مولفه (امنیت جانی، امنیت مال، امنیت در فضاهای شهری، نقش پلیس در امنیت، اعتماد اجتماعی) که هر یک دارای معیارهای می باشند در نظر گرفته شد. روش پژوهش توصیفی-تحلیل و پیمایشی است. جامعه آماری شامل ساکنان 54-15 ساله در شهر سرخس می باشد که به روش خوشه ایتعداد نمونه 248 نفری مورد بررسی قرار گرفته اند. اطلاعات از طریق پرسشنامه جمع اوری و با استفاده از مدل Vikor تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
یافته های پژوهش نشان می دهد که مولفه مربوط به احساس امنیت فضاهای شهری در همه مناطق شهری مورد مطالعه وضعیت بهتری نسبت به دیگر مولفه های مورد مطالعه می باشد. مناطق دو و سه شهر سرخس از بیشترین احساس امنیت جانی برخوردارند. مولفه نیروی انتظامی در مناطق 1، 4، 5 بیشترین تاثیر را در احساس امنیت شهروندان دارد.

امروزه در طراحی و اجرای پروژه های شهری، بر بهره گیری از همکاری بین بخشی و مشارکت اجتماعی تاکید می شود. اما جلب مشارکت مردمی بدون نزدیک شدن نظرات مردم و مسئولان امری مشکل به نظر می رسد. هدف اصلی تحقیق حاضر بررسی وجود یا عدم تفاوت معنی دار بین نظرات مردم و مسئولان در مورد اولویت بندی پروژه های شهری است. بدین منظور، نظرات مردم در بین 424 نمونه تصادفی گردآوری شد و با نظرات 46 تن از مسئولان مرتبط با پروژه شهر سالم در شهرری (به عنوان یکی از پروژه هایی که در سطح بین المللی مورد توجه است) در رابطه با اولویت بندی فعالیت ها، مورد مقایسه قرار گرفت. این تحلیل های آماری با استفاده از واریانس دو متغیره و از طریق آزمون ناپارامتری فریدمن و آزمون یو- مان ویتنی در محیط SPSS انجام شد. نتایج پژوهش نشان می دهد که بین دیدگاه های مردم و مسئولان و کارشناسان در مورد سطوح فعالیت پروژه شهر سالم تفاوت معنی داری وجود دارد. ولی در زمینه اولویت بندی رسیدگی به گروه های آسیب پذیر تفاوت معنی داری میان دیدگاه های مردم و مسئولان و کارشناسان وجود ندارد و در زمینه اولویت بندی رسیدگی به مسائل شهری نیز نیاز به بحث و بررسی بیشتری دارد. در پایان مقاله ضمن نتیجه-گیری پیشنهاداتی برای اجرای بهتر پروژه ارائه شده است.

از مهم ترین عوامل جذب گردشگر در هر کشوری، می توان از شهرهای آن کشور با بناهای ارزشمند معماری نام برد. خانه های قدیمی به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری اینگونه شهرها در میزان جذب گردشگران و توسعه فعالیت های گردشگری سهم به سزایی دارند. در کشور ما نیز خانه های قدیمی فراوانی وجود دارد که می توانند مکان های جالبی برای جذب علاقمندان به اینگونه آثار باشند، که در این میان شهر ساری با داشتن چندین خانه قدیمی با سبک های متفاوت از این نظر در خور توجه می باشد. لذا، هدف این پژوهش ارزیابی نقش خانه های قدیمی شهر ساری در جذب گردشگر و همچنین بررسی جایگاه اصلی خانه های قدیمی نسبت به دیگر جاذبه های شهر ساری است. تحقیق حاضر از نظر روش، توصیفی تحلیلی مبتنی بر پیمایش بوده است و پژوهش بنا به ماهیت، موضوع و اهدافی که برای آن پیش بینی شده است از نوع تحقیقات کاربردی بوده است، در تجزیه و تحلیل اطلاعات، از نرم افزار SPSS و آزمون های آماری T تک متغیری و مربع کای و فریدمن استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که خانه های قدیمی شهر ساری در صورت اجرای عملیات صحیح مرمت و بازسازی و همچنین تغییر کاربری درست و معرفی آن به همراه تاریخچه خانه ها به گردشگران و احداث زیرساخت های مناسب گردشگری در آن، موجب توسعه گردشگری و جذب هر چه بیشتر گردشگر در شهر ساری خواهند شد.

جنگ از عناصر پایدار بشر می باشد، ژئوپلیتیک و روابط بین الملل وقتی از منطق خارج شود منجر به رودررویی و جنگ می شود. به طورکلی دفاع و پدافند در مقابل جنگ و تهدید دارای دو بعد است پدافند عامل و پدافند غیرعامل که از گذشته های دور و با پیدایش انسان همراه بوده و به مرور زمان با رشد تکنولوژی پیشرفته تر شده است. تفاوت مقیاس قدرت در جغرافیای جهان باعث شده تا کشورهایی به فکر تجاوز، حمله و تهدید سایر کشورها برآیند. با این دیدگاه کشورهای مورد تهدید به فکر استفاده از برنامه هایی برای دفاع از خود افتاده اند که یکی از این برنامه ها آمایش دفاعی سرزمین از دیدگاه پدافند غیرعامل است. به طوریکه این برنامه ریزی به ساماندهی فضای سکونت، اشتغال، امکانات، زیرساختها و خدمات با توجه به عوامل دفاعی امنیتی، محیطی و انسانی، موقعیت و شکل سرزمین و شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... پرداخته و تمام جوانب ایجاد بحران و خطر را در نظر می گیرد. از این دیدگاه بسیاری از اهداف و اصول پدافند غیرعامل در بطن برنامه ریزی آمایش سرزمین قرار گرفته است. به طورکلی برنامه ریزی آمایش سرزمین یک دیدگاه آینده نگرانه و عادلانه نسبت به استفاده و بهره برداری از توان ها و قابلیت های هر محیط و یک دیدگاه دفاعی امنیتی در پراکندگی انسان ها، فعالیت ها و زیرساخت های انسان در فضای یک کشور میپردازد. در این مطالعه با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و مطالعه اسنادی کتابخانه ای اقدام به واکاوی و تحلیل مشکلات پیشه روی امنیت و دفاع کشور از سطح ملی تا سطح منطقه ایی و شهری پرداخته شد. به همین دلیل و بخاطر شرایط سیاسی و تهدیدهایی که به علت اهمیت استراتژیک؛ علیه کشور ایران در منطقه و جهان صورت می گیرد و همچنین با تحلیل فضایی که به پراکندگی سکونت و فعالیت در این مطالعه صورت گرفته، نتایج آن گویای عدم تعادل و لحاظ مسائل دفاعی در نظام شهری و روستایی، امکانات و زیرساخت ها، اشتغال، فعالیت و... بوده است که لزوم نگرش دوباره مسئولان سیاسی، نظامی و برنامه ریزان به ایجاد تعادل در عوامل یاد شده برای ایجاد امنیت، دفاع و همچنین جلوگیری از ایجاد فکر تجاوز و تهدید به کشور را ضروری می نماید.