فهرست مطالب

جغرافیا و توسعه ناحیه ای - سال دوم شماره 1 (پیاپی 2، بهار و تابستان 1383)

نشریه جغرافیا و توسعه ناحیه ای
سال دوم شماره 1 (پیاپی 2، بهار و تابستان 1383)

  • 210 صفحه،
  • تاریخ انتشار: 1383/05/15
  • تعداد عناوین: 12
|
  • تحلیلی بر مدیریت منابع آب کشاورزی برخوار
    ایران غازی، رحیم سلیمی جزی صفحات 1-20
    قبل از دهه چهل، تعداد کل قناتهای برخوار حدود 112 رشه بوده و منابع آب کشاورزی منحصر به قنات بوده است. این رقم در سال 1381 به تعداد 20 رشته در شمال برخوار در منطقه کوهستانی رسیده است و در نیمه جنوبی برخوار از دهه چهل تا کنون کلیه قناتهای باستانی خشکیده است. چاه های آب سطحی کشاورزی به چاه های نیمه عمیق و عمیق تبدیل شده و اکنون در اثر بی آبی چاه های فوق، تامین آب کشاورزی این دشت با بحران روبرو شده است و در اثر کم آبی و بی آبی و سایر مسائل مدیریتی، کاربری اراضی زراعی تغییر کرده است و کشاورزی در برخوار رو به نابودی است.
    لازم است همکاری نزدیکی برای حل مشکلات مدیریت منابع آب بین مردم محلی و سازمان آب برقرار شود. همچنین تغییرات کاربری اراضی در آینده با مطالعه و تحقیق و برنامه مشخصی انجام شود و از ترکیب تکنیکهای سنتی و مدرن استفاده شود.
    کلیدواژگان: منابع آب کشاورزی، برخوار، چاه های آب سطحی، نیمه عمیق و عمیق، قنات، کاربری اراضی زراعی، کم آبی
  • تاثیر خشکی و همرفت انرژی گرمایی بر تبخیر - تعرق در مناطق خشک ایران
    امین علیزاده، رهنورد، محمد موسوی بایگی صفحات 21-29
    تولید محصولات زراعی و باغی در ایران عمدتا در شرایط فاریاب و با آبیاری اراضی صورت می گیرد. به گونه ای که در حال حاضر حدود 95 درصد کل آب مصرفی از منابع قابل تجدید و غیرقابل تجدید کشور در بخش کشاورزی و باغداری به مصرف می رسد. حاکم بودن وضعیت اقلیمی خشک و نیمه خشک در اکثر دشت های کشاورزی کشور و کمبود آب برای آبیاری در این دشت ها باعث شده است که با تدوین سند ملی آب برای کشور نیاز آبیاری محاسبه و آب مورد نیاز گیاهان به طور حجمی در اختیار زارعین قرار گیرد. برآورد نیاز آبی در سند ملی آب با استفاده از داده های ایستگاه های هواشناسی معرف دشتها و با روش موسوم به فائو-پنمن- مونیت صورت گرفته است. از آنجایی که اکثر روستاهای ایران در مناطق خشک حالت واحه ای داشته که علاوه بر تابش مستقیم خورشید تحت تاثیر انرژی ادوکتیو که به صورت افقی وارد این مناطق می شوند نیز قرار دارند. در محاسبه نیاز آبی باید تاثیر انرژی ادوکتیو نیز لحاظ گردد. حال آن که در اکثر الگوهای برآورد آب مورد نیاز، تاثیر ادوکسیون درنظر گرفته نمی شود. در این مقاله مقادیر ماهانه ادوکتیو و تاثیر آن بر تبخیر-تعرق بصورت کمی در منطقه کرمان به عنوان نمونه ای از مناطق خشک ایران برآورد شده است. نتایج نشان می دهد که در پنج ماه از سال (خرداد لغایت مهرماه) انرژی ادوکتیو وجود داشته و در بعضی مامها تبخیر-تعرق را تا 40 درصد افزایش می دهد. میانگین افزایش تبخیر-تعرق طی این 5 ماه 5/26 درصد برآورد شده است.
    کلیدواژگان: تبخیر، تعرق، لایس متر، ادوکسیون، خشکی
  • توسعه پایدار در تعامل میان دانشی و جایگاه جغرافیای اجتماعی در آن
    محمدحسن ضیاء توانا صفحات 31-50
    هر چند تخصص گرایی و کاربردی نمودن علم از مهمترین راهکارهای توسعه در قرن بیستم شناخته شده، اما از سوی دیگر ارتباط منطقی بین علوم با توجه به فرایند رو به گسترش پدیده جهانی شدن، ضرورتی دگر باره یافته است.
    دو دهه پایانی هزاره دوم را می توان شروع نگرشی تازه به علم دانست. علی رغم نوآوری، از نظریه تا عمل، جامعه علمی به این باور رسید که حتی مدرنیسم و مدرنیته نیز پاسخگوی تحولات سریع و رو به رشد جوامع انسانی نیستند. شاید هم بدین جهت بود که مفاهیم و مکتبهای جدیدی، چون: باز ساخت، پارادایم، پست مدرنیسم و... پا به عرصه حیات نهادند و یا نگرشی نو بر مضامین و نظریه های پیشین، نظیر: کارکردگرایی، ساختارگرایی، هرمنوتیک و... ارائه نمودند. در این میان درک و قبول گردید که تخصص گرایی محض، در عین حال که علم را دقیقتر و ژرفتر کرده است، اما رویکرد پیوندی و تعاملی رشته های گوناگون علوم به یکدیگر، در قالب فلسفه علم، به منزله رهیافت جدید است. چنین ارتباط و همکاری تنگاتنگ، که می توان به آن قرارگیری علوم در جریانات دیالوگی و دیالکتیکی نگریست، سبب نوزایی و شکل گیری شاخه های علمی در چارچوب مفهومی «بین رشته ای» گردید و مفاهیمی نظیر «توسعه پایدار»، «توسعه همه جانبه»، «محلی – جهانی» و... کارآمدی خود را نشان داد. دانش جغرافیا به لحاظ گستردگی قلمرو علمی خود و این که تنها دانشی است که روابط متقابل جامعه انسانی و محیط طبیعی را درجریان دیالکتیکی و بازتاب مکانی – فضایی آن در سطوح خرد و کلان محور اصلی کار خود قرار داده است، لذا نقش آفرینی شایسته ای در این نوزایی دارد. در این میان، جغرافیای اجتماعی به عنوان پلی میان دیدگاه های جامعه شناختی و جغرافیا شناختی، یکی از مظاهر این تعامل به شمار می رود.
    کلیدواژگان: سرزمین، فضا، بین رشته ای، محلی، جهانی، حسرت زدگی، توسعه پایدار
  • بازگشت به خویشتن در مدیریت توسعه روستایی ایران
    سید حسن حسینی ابری صفحات 51-62
    از دهه 1330 به این سوی، بحث توسعه روستایی با مفهوم عام آن، موضوع اصلی مباحث اقتصاد دانان، جامعه شناسان، جغرافیدانان، برنامه ریزان و... بوده است و هر گروه بنا بر تجاربی که از ممالک پیشرفته و در حال پیشرفت جهان به دست آورده اند، در این مورد راه هایی را پیشنهاد کرده اند؛ که البته توفیقی به دست نداده اند. به نظر می رسد این عدم توفیق به دلیل وجود تفاوت در مسائل جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی کشور ما در مقایسه با کشورهای مورد بحث بوده است.
    نویسنده مقاله، براساس تجارب خود، معتقد است که کشور ما ایران با توجه به تاریخ طولانی، گستردگی عرصه و تفاوتهای جغرافیایی خود، دارای تجارب زیادی در ارتباط با مدیریت منابع محیط روستایی است، که این تجارب تمامی نیازهای آن را در به ثمر رساندن طرحهای توسعه روستایی می پوشاند. اما این تجارب لزوما بایستی به وسیله دانش و تکنولوژی جدید پشتیبانی شود.
    این نوشتار چشم انداز محدودی از نقش و اهمیت روستا در توسعه ملی، اهداف توسعه روستایی و موانع و محدودیتهای آن ارائه می دهد، و سرانجام پیشنهادهایی در ارتباط با پیوند دوجانبه الگوی سنتی مدیریت منابع روستایی با دانش و تکنولوژی جدید در برطرف کردن نیازهای آینده این بخش ارائه می دهد و در پایان امیدوار است که در آینده با عملی نمودن این پیشنهادها بتوان راه تطبیقی توسعه روستایی کشورمان فراهم آید.
    کلیدواژگان: مدیریت سنتی، مدیریت دوسویه، نظام ارگانیکی، واحد برنامه ریزی، روستا، بلوک، ده
  • روند بارش در نیم سده گذشته
    سید ابوالفضل مسعودیان صفحات 63-72
    در مناطق مختلف ایران چندین منشا بارش متفاوت وجود دارد و در فصول مختلف سال نیز سیستمهای بارانزای متفاوتی روی این فعال هستند. به همین دلیل دستیابی به نتایج قابل قبول در زمینه بررسی روند بارش نیازمند گزینش درجه تفکیک زمانی و مکانی مناسبی است تا بدون در هم آمیختن الگوهای متفاوت مکانی و زمانی روشن سازد که در چه زمانی و در کدام نقاط از کشور با یک درجه اطمینان معین بارش دارای روند است.
    بررسی بارش ماهانه ایران روی یاخته هایی به اندازه 15×15 کیلومتر نشان داد که مقدار بارش در بیشتر نقاط کشور روند نشان نمی دهد. در عین حال بارش کرانه های خزر در طی نیم سده گذشته عموما رو به کاهش بوده است. این روند کاهشی به ویژه در ماه سپتامبر آشکارتر بوده است. در مقابل مقدار بارش نواحی شرقی، جنوبی و میانی کشور در برخی ماه ها روند افزایشی داشته است. قویترین و گسترده ترین روند افزایشی در ماه مارس دیده می شود. در یک نگاه کلی آشکار شد که بارش ایران طی نیم سده گذشته حدود نیم میلی متر در سال افزایش داشته است. اگر میانگین بارش ایران را حدود 250 میلی متر در نظر بگیریم، معلوم می شود که بارش کشور در طول نیم سده گذشته حدود ده درصد افزایش یافته است.
    کلیدواژگان: آزمون روند، بارش ماهانه، میانیابی، ایران
  • روند بهره برداری و توسعه منابع آب کشاورزی در منطقه رخ کدن (تربت حیدریه)
    سید حسن مطیعی لنگرودی، سعدالله ولایتی، علی اکبر عنابستانی صفحات 73-89
    آب به عنوان منشا حیات وآبادانی یکی از عوامل مهم در زیر ساخت توسعه به شمار می آید. به همین دلیل در برنا مه ریزی ها و ارزیابی کشاورزی در هر منطقه بویژه از نظر کمی و کیفی دارای اهمیت فراوان است. منابع آب کشاورزی درمنطقه رخ-کدکن حدود ده میلیون متر مکعب آب سطحی (رود های دائمی وفصلی) و 239 میلیون متر مکعب آب زیرزمینی (چاه عمیق و نیمه عمیق، قنات و چشمه) می باشد.
    به طوری که درقسمتی از هیدروگراف واحد دشت دیده می شود، در اثر اضافه برداشت از مخزن آب زیرزمینی توسط چاه های عمیق، این دشت ازسال 1350به بعد با افت مستمرسطح آب زیرزمینی روبرو شد و به منظورجلوگیری از تشدید افت سطح آب وکسری مخزن آبخان دشت درسال1357ازطرف وزارت نیرو-امورآب ممنوعه اعلام شد. ولی متاسفانه علی رغم ممنوعیت استخراج آب برای کشاورزی کماکان ادامه یافت و به تبع آن سطح آب زیرزمینی در این دشت به طور مستمر افت نموده است، به طوری که سطح آب در طول یازده سال اخیر به طور متوسط حدود چهار متر افت داشته و دشت را با 304 میلیون مترمکعب کسری روبرو ساخته است. در زمینه بهره برداری از منابع آب برای کشاورزی درآینده، می توان تنها روی منابع آب سطحی رودخانه های دامنه شمالی دشت (مانند: اسفیز، دافی، کدکن، برس، حاجی بیگی، نسر و...) تکیه نمود. از سوی دیگر برای پایدار نمودن توسعه کشاورزی، ضروری است که نسبت به تغییر الگوی مصرف آب وکشت گیاهان زراعی، تغییرشیوه های آبیاری، پوشش انهار، توسعه بند سارهای سنتی،کشت گیاهان شوری پسند و غیره اقدام نمود.
  • مساله دارالاسلام و قلمرو ملی از دیدگاه اسلام و جمهوری اسلامی ایران
    حسن کامران، بهادر زارعی صفحات 91-108
    نوشتار حاضر به بررسی و تحلیل دو رویکرد تقریبا متضاد می پردازد. رویکرد نخست که به مبانی فقهی اندیشمندان (فقهای) اسلامی مربوط است، زیرساختهای تئوریکی سیاست خارجی دولت اسلامی را پی ریزی می کند و معتقد به دارالإسلام، معروف به مرزهای عقیدتی، در جهان اسلام است و مرزهای جغرافیایی و قلمرو ملی دولتها را نادیده می انگارد، هرچند تعریف بالا در شرایط کنونی بین المللی خالی از اشکال نیست، اما به عنوان یکی از گفتمانهای موجود و تا حدودی تاثیرگذار در اندیشه سیاسی اسلام و روابط خارجی برخی از دولتهای اسلامی، از جمله ایران و تعدادی از نخبگان جهان اسلام، به ایفای نقش و حیات خود همچنان ادامه می دهد. رویکرد دوم، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با درک محدودیتها و تنگناهای فراروی نگرش نخست شکل گرفت و همسانی و نزدیکی بیشتری با حقوق بین الملل، عرف، منشور ملل متحد و قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل دارد، این نگرش با بررسی های انجام شده در متون و نصوص دینی و کتب حقوق اسلامی و بین المللی مورد شناسایی قرار گرفته است تا با شرایط اسلامی و بین المللی در تباین و تضاد آشکار نباشد و می تواند در نوع خود بدیع و خواندنی باشد.
    کلیدواژگان: دارالاسلام، دارالحرب، مرز عقیدتی، قلمرو ملی، رباط، مالکیت مشاع
  • نقش گردشگری روستایی در توسعه منطقه ای - با تاکید بر مدیریت روستایی
    جعفر جوان، مهدی سقایی صفحات 109-124
    گردشگری روستایی در چارچوب برنامه ریزی منطقه ای بر پایه منطقه بندی گردشگری روستایی و با توجه به رهیافتهای اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و زیست محیطی می تواند به عنوان عاملی مهم در توسعه همه جانبه روستایی و در مقیاس وسیعتری به عنوان یک عامل در توسعه منطقه ای نقش مهمی را ایفا نماید. در حال حاضر، در بیشتر کشورهای دنیا، با توجه به کاهش سود در فعالیتهای کشاورزی و آلودگی های زیست محیطی، گردشگری روستایی می تواند جایگزین مناسبی برای آن باشد. زیرا گردشگری روستایی زنجیره ای از فعالیتهای اقتصادی، خدماتی را به وجود آورده و اهرم ایجاد تعداد زیادی از فعالیتهای اقتصادی است، این در صورتی امکانپذیر است که گردشگری روستایی با بهره گیری از مدیریت روستایی مطلوب و بهینه هدایت شود تا زمینه های شکل گیری گردشگری پایدار روستایی مهیا گردد.
    کلیدواژگان: گردشگری روستایی، منطقه بندی، توسعه منطقه ای، مدیریت روستایی، گردشگری پایدار
  • پدیده دیاپیریسم و تاثیر آن بر آلودگی رودخانه شور دهرم در جنوب غربی استان فارس
    مسعود میری، یعقوب احمدی نژاد صفحات 125-142
    یکی از مهمترین محدودیتهای منابع آبهای سطحی در ایران، مشکل شور شدن براثر عوامل مختلف طبیعی است. از جمله عوامل طبیعی که باعث پایین آمدن کیفیت آبهای سطحی می شود، سازندهای زمین شناسی شور به ویژه گنبدهای نمکی است. رودخانه شور دهرم از جمله مهمترین منابع آبهای سطحی در استان فارس است که خود از زیرحوضه های رودخانه مند محسوب می شود. شعبه اصلی رودخانه با رتبه 6 از میان گنبدهای نمکی دهرود عبور می نماید. سپس رودخانه های فصلی کنار سیاه و خوراب با عبور از گنبدهای نمکی خود به رودخانه اصلی دهرم می پیوندد. در مجموع حدود 95 درصد شوری رودخانه، به گنبدهای سه گانه ذکر شده تامین می شود. به همراه سازندهای تبخیری شور و چشمه های شوری که خود از گنبدهای نمکی سرچشمه می گیرند به طور متوسط سالانه در حدود 170000 تن املاح که بیش از هفتاد درصد آن را نمک تشکیل می دهد وارد رودخانه می نماید و باعث غیرقابل مصرف شدن آب آن، چه از جهت شرب و چه از جهت کشاورزی، می شود. در صورت تغییر مسیر بخشی از رودخانه که از گنبد نمکی دهرود عبور می نماید و جلوگیری از ورود چشمه های شور تا حدود زیادی می توان از شدت شوری رودخانه جلوگیری کرد. در این صورت می توان در فصل زمستان از آب آن برای مصرف کشاورزی به طور محدود استفاده کرد.
    کلیدواژگان: دیاپیریسم، گنبد نمکی، چشمه های شور، سازندهای زمین شناسی شور، زیر حوضه
  • بررسی تحولات جمعیتی به منظور برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی، نمونه شهرستان شیروان
    براتعلی خاکپور صفحات 143-159
    به طور کلی رشد جمعیت در شهرستان شیروان بیش از رشد جمعیت استان خراسان و کشور بوده است. رشد زیاد جمعیت باعث جوانگرایی جمعیت شهرستان شده و این موضوع پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی را به دنبال دارد. تامین امکانات آموزشی، بهداشتی و درمانی، مسکن و فرصتهای جدید اشتغال از پیامدهای اقتصادی آن، تفاوت در برداشت از ارزشهامیان جوانان با سالخوردگان، از پیامدهای اجتماعی، و افزایش بیکاری و بالا رفتن تعداد سالخوردگان در چهل سال آینده از پیامدهای جمعیتی آن به شمار می رود. تغییر نگرش جامعه نسبت به آموزش و مشارکت زنان در عرصه های اقتصادی و اجتماعی باعث رشد میزان باسوادی در بین زنان شده و این عوامل نیاز به سرمایه گذاری های آموزشی، خدماتی، تولیدی و ایجاد فرصتهای اشتغال را تشدید کرده است.
  • کشت معیشتی و دگرگونی های آن، نمونه: ناحیه هیچان بلوچستان
    حسن افراخته صفحات 161-175
    کشاورزی معیشتی یک شیوه زندگی است. انواع اصلی آن در جهان برحسب ایجابات محیطی و شرایط اجتماعی و اقتصادی دارای اشکال متفاوتی است، در طول زمان تحول یافته و از مراحل سه گانه کشت معیشتی، مرحله گذارو کشت تجاری می گذرد. در ناحیه بلوچستان هیچان) الگویی از کشت وجود دارد که آن را کشت معیشتی نمی توان محسوب نمود، زیرا عناصری ازعناصر تولید متوجه اقتصاد بازار است. این سیستم مرحله گذار نیز نمی تواند باشد، زیرا تحولات حاصله به روند مستمری در جهت تحول کشت معیشتی به کشت تجاری تبدیل نشده است. بنابراین می توان آن را بروز تغییرات جدید در بهره برداری ازمنابع آب و خاک در پاسخ به افزایش جمعیت دانست که در صورت تداوم شرایط، کشاورزی به کشت درختان میوه محدود خواهد شد.
    کلیدواژگان: سیستان و بلوچستان، ناحیه هیچان، کشاورزی معیشتی، مرحله گذار
  • ساماندهی بهینه رودخانه زرجوب باتاکید بر پتانسیلهای اکولوژیکی آن
    عباس ناصر ثانی صفحات 177-197
    حوضه آبخیز رودخانه زرجوب با آب و هوای معتدل از نظر هیدروگرافی جزو رودهای حوضه تالاب انزلی است. رودخانه زرجوب از اولین روزهای شکل گیری جایگاه فعلی شهر رشت، عامل حیاتی در ساختار شهری به حساب آمده است و در گذشته پیربازار پیش بندر این شهر بوده و کالاهای تجاری آن به همسایه شمالی آن زمان (روس) صادر می شد. همزمان با ایجاد بندرگاه انزلی و توسعه آن، پیربازار از رونق افتاد. زرجوب روزگاری حاوی آب سالم و قابل استفاده برای ساکنان شهر رشت بوده، ولی اکنون در زمره آلوده ترین رودهای دنیاست. در این مطالعه کوشش گردید، ضمن شناسایی پتانسیلهای اکولوژیکی آن، راهکارها و راهبردهایی در چار چوب گامهای چهارگانه (طبقات چهارگانه) جهت احیاء نقش طبیعی و ارتقاء عرصه های زیست محیطی و سکونت در پیرامون زرجوب، ارائه شود تا در قالب طراحی ها و ساماندهی فضایی جدید، محدوده تحقیق مورد توجه قرار گیرد.
    کلیدواژگان: شهر رشت، زرجوب، پتانسیلهای اکولوژیکی، ساماندهی بهینه و گامهای چهارگانه