پژوهش نامه علوم حدیث تطبیقی
پیاپی 4 (بهار و تابستان 1395)

آموزه ها و معارف دین را می توان به سه دسته اساسی آموزه های بینشی (عقاید)، آموزه های ارزشی (اخلاق) و آموزه های کنشی (احکام) قابل تقسیم دانست. از آموزه های اعتقادی دین در کنار آموزه های اخلاقی و فقهی، باید به عنوان مهم‏ترین و تاثیرگذارترین آموزه ها یاد کرد. از سویی دیگر، با توجه به بسنده کردن قرآن به تبیین کلیات، بسیاری از این دست از آموزه ها در روایات بازتاب یافته است. در نگریستن در روایات نیز نشان می‏دهد که عموم آنها از نوع اخبار آحاد به شمار می‏روند. عموم صاحب نظران حجیت خبر واحد را در زمینه آموزه های فقهی مورد تاکید قرار داده‏اند، اما درباره گستره حجیت خبر واحد در زمینه آموزه های اعتقادی چهار دیدگاه ارائه شده است حجیت مطلق، عدم حجیت، حجیت در جزئیات عقائد و حجیت با شرط محفوف بودن به قرائن علم آور. نگارنده در این نوشتار، با رد این دیدگاه ها، دیدگاه حجیت با شرط محفوف بودن به قرائن اطمینان آور را مورد تاکید قرار داده است.

احادیث پیامبر و اهل بیت در کنار قرآن در معرفت بخشی و ارائه معارف الهی نقشی اساسی دارد. روشن است که همه منقولات و مرویات به لحاظ اعتبار از درجه یکسانی برخوردار نیستند؛ برخی ذاتا یا به کمک قرائن علم آورند، بعضی دیگر تنها توانایی ظن آوری را دارند و پاره ای از روایات جز ایجاد احتمالی ضعیف هیچ نقشی ندارند. در خصوص قسم اول و سوم در اینجا سخنی نیست، اما نسبت به پذیرش و نقش قسم دوم، سه دیدگاه عمده خودنمایی می کند که به نظریه حداقلی، اعتدالی و حداکثری مشهور است. در این نوشتار با پذیرش نظریه میانی بر این باور تاکید می شود که خبر واحد عاری از قرینه افزون بر دانش فقه، در دیگر دانش های اسلامی و انسانی نیز حجت است.

یکی از نمودهای اختلاف میان فریقین، تفاوت تعامل با روایات تفسیری اهل بیت است. این پژوهش بر آن است تا میزان رویکرد ابن ابی حاتم را در «تفسیرالقرآن العظیم مسندا عن الرسول و الصحابه و التابعین»، به روایاتی که نام یکی از امامان اهل بیت در اسناد آنها وجود دارد، مورد بررسی قرار داده، تحلیل نماید. این تفسیر به دلیل بهره بردن ابن ابی حاتم از کتاب های تفسیری پیش از خود که امروزه در دست نیستند و نیز هم عصر بودن با برخی از بزرگان اهل حدیث و مفسران بزرگ شیعه و اهل سنت اهمیت در خوری دارد، به ویژه اینکه روایاتی از اهل بیت در این تفسیر وجود دارد که در تفاسیر اهل سنت و حتی شیعه وجود ندارد، اما عدم توجه ابن ابی حاتم به روایات اهل بیت در حد روایات سایر صحابه و تابعین و عدم نقل روایت از امام موسی کاظم به بعد از نقاط ضعف این تفسیر به شمار می رود.

پذیرش و صحت فرایند نقل حدیث، شرایطی دارد که برخی از آنها به راوی حدیث و برخی دیگر به چگونگی ادای حدیث بر می گردد. برخی از شرایط راوی مانند اسلام، عقل، تمییز، وثاقت و ضبط مورد اتفاق همه صاحب نظران اعم از شیعه و اهل سنت است، ولی برخی دیگر مانند بلوغ، ایمان، عدالت، رشادت، حریت، معروفیت در نسب، سلامت لغت، قدرت بر نوشتن، مذکر بودن، فقاهت، علم به عربی، علم به معنای خبر، عدم قرابت راوی با مروی عنه، زیادی روایت راوی، عدم مخالفت راوی با حدیث و... مورد اختلاف است. در شرایط چگونگی نقل حدیث نیز اختلاف فراوانی وجود دارد، ولی تنها شروط الزامی در راوی حدیث: اسلام، عقل (در حال نقل فقط)، وثاقت و ضبط است. همچنان که در چگونگی نقل حدیث دعایی نیز تنها ذکر نص حدیث معتبر است و اشکالی در حذف اسناد روایات و تقطیع روایات و نقل از روی نوشته در صورتی که به فهم حدیث ضرری نزند، وجود ندارد.

یکی از مهم ترین مباحث و زیر بنای فهم در تفسیر رابطه کتاب و سنت و نوع نگرش به منبعیت قرآن و سنت در فهم آیات و معارف دین است. تفاوت در نوع نگرش نسبت به منبعیت قرآن و حدیث، تاثیرهای مختلفی در افکار به جا می گذارد؛ در نتیجه مسلک ها و فرقه های مختلف فقهی و کلامی به وجود می آورد. یکی از این نگرش ها قرآن بسندگی در دین است که حامیان این نظریه به «قرآنیون» شناخته می شوند. قرآنیون، اصالت را با قرآن می دانند و برای سنت و احادیث جایگاه و ارزشی در نظر نمی گیرند. قرآن همه آن چیزی که در دین بدان نیاز داریم داراست و به صورت کامل بیان کرده است؛ لذا برای فهم دین احتیاجی به سنت نداریم. اصولا همه آنچه در سنت بیان شده، در قرآن هست. نقدهای زیادی بر این نگرش وارد است؛ چرا که این نگرش و این دیدگاه ضمن اینکه مخالف با برخی آیات قرآن می باشد، با حدیث ثقلین نیز تنافی دارد و اساسا قرآن کتابی است که مباحث فقهی در آن به صورت کلی بیان کرده و جزئیات آن را بر عهده پیامبر اکرم و سنت او نهاده است. در این نوشتار اهم دلایل قرآنیون مطرح شده و به بررسی و نقد آنها پرداخته شده است.

در پی توسعه چشم گیر علوم و با توجه دیدگاه ها منتقدان نسبت به دین مسیحیت در غرب، رابطه حدیث و علوم به یکی از مهمترین پرسش های دنیای معاصر تبدیل شده است. هر چند این رابطه به صورت ضمنی در مبحث «رابطه علم و دین» جای دارد، با توجه به قطعی الصدور نبودن حدیث، نیاز است تا «رابطه حدیث و علوم» به صورت مستقل مورد بحث و بررسی قرار گیرد. در این پژوهش تلاش می شود با بررسی دیدگاه مسلمانان نسبت به حدیث و با توجه به جایگاه علم در اسلام و همچنین با توجه به بررسی تاثیر دین اسلام در پیشرفت و توسعه علوم، گستره این رابطه تعیین گردد. دیدگاه اول درباره رابطه حدیث و علوم متمایز انگاری این دو از حیث موضوع، اهداف و غایات است. این دیدگاه برگرفته از نظر غربیانی است که درصدد دفاع از دین برآمده اند با توجه به حجم مسائل علمی طرح شده در دین اسلام، قابل قبول نیست. دیدگاه دوم متعارض انگاری حدیث و علوم است که ناشی از آموزه های محرف مسیحیت و تقابل دانشمندان با این آموزه هاست. حجم مطالب علمی صحیح طرح شده در دین اسلام و شیوه های رفع تعارض به کارگیری شده توسط عالمان مسلمان، این دیدگاه را نیز قابل قبول نمی نماید. دیدگاه سوم متداخل انگاری حدیث و علوم است. تفسیر متعادل از این دیدگاه حاکی از آن است که با توجه به اینکه خداوند خالق عالم تکوین و تشریع است میان علم و دین هماهنگی بوده و ضمن اینکه بخشی از مطالب علمی در دین طرح شده، تعارض قطعی میان این دو قابل قبول نیست. تشویق اسلام نسبت به علم آموزی، اهتمام اسلام به همه رشته های علمی، مناظرات اهل بیت با دانشمندان، شکل گیری نهضت ترجمه در اسلام و تعدد دانشمندان اسلامی در رشته های مختلف علمی از مویدات این دیدگاه است.