فصلنامه اندیشه دینی
پیاپی 16 (پاییز 1384)

رویکردهای فلاسفه و متکلمان (مسیحی و مسلمان) به خداشناسی در طول زمان و با رشد معارف بشر تغییرات زیادی داشته است. الهیات مسیحی و اسلامی سرشار از برهان ها و دلیل های اثبات وجود خداست. بحث درباره امکان اقامه برهان بر وجود خدا، سخن از برترین دلیل وجود خدا، پاسخ به نقدهای منتقدان و بازسازی برهان ها و دلیل های پیشینیان در دوره های متاخر، بخش زیادی از آثار و افکار متالهان دو دیانت را به خود اختصاص داده است. دلیل هایی که در میراث این دو سنت دینی و فلسفی می توان یافت برخی برگرفته از تعالیم دینی و بعضی حاصل اندیشه متفکران دین مدار است.
بدون تردید مرور و بررسی تطبیقی این دلیل ها می تواند ما را با کمالات، ظرفیت ها و نگرش های بایسته در الهیات اسلامی بیشتر آشنا کند. از جمله مسایلی که در خلال این مقایسه به دست می آید بایستگی نگرش روانشناختی به اثبات وجود خدا در الهیات اسلامی است؛ موضوعی که در این مقاله، با الهام از آیه ای از قرآن کریم، در مساله امید به زندگی دنبال شده است. این مساله عبارت است از استدلال به وجود خدا از راه کارکرد ذهن و نفس انسان در موضوع امید و امیدواری به زندگی. منظور از امید در این جا همه انواع آینده نگری ها و ویژگی های حاکم بر رفتارهای امیدوارانه انسان است.

مفهوم اسلامی تربیت، توسط برخی از محققان، برحسب تقابل میان اسلام و سنت لیبرال مورد تحلیل قرار گرفته است. بنابراین، با نظر به وجود گرایش های عقلانی در سنت لیبرال، ماهیتی تلقینی برای مفهوم اسلامی تربیت فرض شده است. اما در مقاله حاضر، بر این نکته استدلال شده است که عقلانیت با عناصر مفهوم اسلامی تربیت ملازمت دارد. ادعای مقاله حاضر این است که می توان مفهومی از تربیت اسلامی پیشنهاد کرد که مشتمل بر سه عنصر اساسی دانش، انتخاب و عمل باشد. آن گاه نشان داده شده است که بر اساس متون اسلامی، هر سه عنصر یاد شده در تربیت، زمینه ای عقلانی دارند.

بر مبنای تعریف (یا تحلیل) سه جزیی معرفت، باور به یک گزاره آن گاه معرفت است که آن باور، صادق و موجه(مدلل) باشد. در باب توجیه نظریه های گوناگونی ارائه شده است که”تلائم گروی“یکی از آن هاست. بر اساس این نظریه، توجیه هر باور مبتنی بر نوعی ارتباط دو سویه با باورهای دیگر است. شبکه تارهای عنکبوت مدلی مناسب برای این نظریه است: ارتباط دو سویه باورهای موجه آدمی با یکدیگر، مانند ارتباط دو سویه ی نقاط تقاطع تارها با یکدیگر، در شبکه تارهای یک عنکبوت است.
تلائم گروان در باب چیستی ارتباط یادشده، تاکنون، چهار نظریه ارائه کرده اند:”استلزام ضروری“،”سازگاری“،”تبیین“و”مغلوب یا خنثی سازی“.
در نوشته حاضر ضمن بررسی نظریه های چهارگانه ناکافی بودن آن ها را برای توجیه نشان می دهیم.

هدف ما در این مقاله بررسی اندیشه ها و تعالیم گنوسی در محور نجات شناسی است. برای این منظور از کهن ترین و معتبرترین آثار گنوسی- کتابخانه نجع حمادی- بهره برده ایم. باور به ثنویت ماده و روح که منشا نگاه بدبینانه گنوسی به جهان بوده به آموزه نجات انجامیده است. روح گوهری الهی از عالم برین است که به سبب جهل یا خطا از موطن اصلی خود جدا شده و در جهان پست مادی فرو افتاده و به اسارت آن در آمده است. در این حال از خود بیگانه شده است و در جهل به سر می برد. نجات و آزادی روح از طریق معرفت امکان پذیر است: معرفت درباره خداوند و درباره خود. معرفتی که سبب صعود روح می شود نه از سنخ علوم ظاهری بلکه حکمتی اشراقی است که به واسطه منجی ای الهی، یعنی پیامبری از جهان روشنی، کسب می شود. روح به این ترتیب عروج می کند و به خدای متعال در ورای جهان می رسد و با اصل خود بار دیگر به وحدت دست می یابد.

گذار از شرایط مدرنیسم به وضعیت پسامدرنیسم موضوعی است که امروزه توجه زیادی را به خود جلب نموده است. این نوشتار می کوشد تا ضمن ارایه تعریفی از پسامدرنیسم این نکته را روشن سازد که این مکتب نگرش جدیدی در تقابل با مدرنیسم نیست بلکه نتیجه طبیعی و ارایه عریان آن است. پسامدرنیسم تلاش می کند تا بحران های مدرنیسم را به تصویر کشد اما هیچ طرح بدیلی را مطرح نمی کند.

سعدی پس از سفرهای دور و دراز و دیدار با مردم و فرزانگان هر شهر و دیار و نیز برخورداری از معارف اصیل اسلامی و فرهنگ ایرانی، رفتار اجتماعی روزگار خود را با نگاهی ژرف کاویده و پیوند حکومت و مردم را در سخن خود جلوه گر ساخته است. در نظر وی رعیت پشتوانه مادی و معنوی حکومت است. مردم با پرداخت باج و خراج و گونه های دیگر مالیات نیاز مالی دولت را برآورده می سازند. جوانان را در اختیار حکومت می نهند و لشکر سلطان را توان می بخشند و از نظر معنوی، همت پیران روشن ضمیر و دعای سوخته دلان و پیر زنان، پادشاهان را در عزم خود استوار و پشت گرم می سازد. هم چنین، در نگاه سعدی، اهل قلم، سرمایه فکر و اندیشه و احساس خود را در خدمت سلطان قرار می دهند و هم چون مشعلی فروزان، حکومت و دولت را از سقوط در گرداب کج اندیشی می رهانند. با توجه به برخورداری اندیشه و نوشته های سعدی از بن مایه های قرآنی و روایی، دیدگاه های او را می توان با معیار آموزه های دینی و به ویژه جنبه های اجتماعی و حکومتی نهج البلاغه سنجید. زیرا این کتاب گرانمایه، ره آورد اندیشه ای تابناک است که از زلال قرآن سیراب گشته و از پشتوانه عملی در بستر حق جویی، دادخواهی و مردم نوازی استواری یافته است.

حضرت حق تنها وجود حقیقی است و پدیده ها همه ظهور و تجلی و پرتو اویند. آن ها هیچ استقلالی از خود ندارند و عین تعلق به خداوندند. تجلی حضرت حق به دلیل توسع الهی تکرار پذیر نیست. از این رو تجلی او مدام است و با نفس رحمانی اش (بسط وجود بر اعیان)، دم به دم آفرینش نو می شود.
بر این بنیاد، خلق جدید (آفرینش مدام) همان تجلی مستقر و تکرار ناپذیر حق است.
با تجلی جمالی حق، پدیده ها بقا می یابند و با تجلی جلالی، فانی می شوند. این بقا و فنا و خلع و لبس دائمی است (= خلق مدام).
حرکت جوهری و خلق مدام هردو گویای تحول و تجددند؛ اما این دگرگونی در اولی، ناشی از تحول نهادی و سیلان جوهری ماده و در دومی، فراتر از این، ناشی از تجلی مداوم حضرت حق تعالی است. در اولی لبس بعد از لبس و در دومی خلع و لبس است.
قلمرو خلق مدام، کل آفرینش است، حال آن که حوزه حرکت جوهری، عالم جسمانیات است. اولی بر مبادی کشفی و شهودی و دومی بر مبادی عقلی استوار است. موضوع اولی نفس وجود و موضوع دومی هیولی (ماده) است.