فهرست مطالب

اندیشه دینی - پیاپی 65 (زمستان 1396)

فصلنامه اندیشه دینی
پیاپی 65 (زمستان 1396)

  • تاریخ انتشار: 1397/01/25
  • تعداد عناوین: 7
|
  • مریم باروتی *، رضا اکبریان صفحات 1-24

    علامه طباطبایی در آثار خود، دیدگاه های متفاوتی درباره ی نحوه ی اتصاف ذات الهی به صفات کمالی دارد: الف) عینیت صفات با یکدیگر و با ذات الهی، ب) عینیت یک طرفه، ج) عینیت مفهومی و مصداقی ذات الهی با صفات. چنین به نظر می رسد که این سه دیدگاه بر مبانی متفاوت و در طول یکدیگر استوار است. هر دیدگاه با حفظ موضوع و مبانی اش تحقق داشته و دیدگاه های دیگر را نیز نقض نمی کند. در دیدگاه نخست، عینیت دو طرفه ی صفات کمالی با یکدیگر و با ذات الهی، کثرت مفهومی صفات الهی و وحدت تشکیکی غیر تفاضلی آن ها بر اساس آثار علامه طباطبایی تبیین می شود. دیدگاه عینیت یک طرفه اصطلاح مختص علامه طباطبایی است و چنین به نظر می رسد که با تحلیل مقامات الهی از نظر ایشان، می توان این دیدگاه را تبیین نمود. دیدگاه سوم مبتنی بر نظریه ی بدیع علامه طباطبایی یعنی توحید اطلاقی است، که نهایتا به نفی نحوه ی اتصاف ذات الهی به صفات کمالی می انجامد.

    کلیدواژگان: عینیت، زیادت، علامه طباطبایی، ذات الهی، صفات کمالی
  • ابوالقاسم پیاده کوهسار * صفحات 25-46
    داستان های عجیب و جملات نامتعارفی که از اساتید ذن نقل می‏شود و سبک زندگی توام با آرامش و سادگی راهبان ذن و نظم، کوشایی و پیشرفت کشور ژاپن در قرن اخیر، که به اندیشه های ذن بودایی منسوب می گردد، این مکتب را به یکی از موضوعات شایان توجه برای پژوهشگران ادیان و عرفان و سایر حوزه ها و حتی مردم عادی تبدیل کرده است. در این مقاله، سعی شده است تا با بازگشت به ریشه های کهن اندیشه ی ذن در ابتدای تاریخ بودیسم، خاستگاه ها، مبانی و مهم‏ترین مفاهیم و شخصیت‏های ذن به خواننده معرفی گردد. نتایج نشان می‏دهد اندیشه ی ذن بودایی، که به سختی می‏توان عناوینی چون دین، فرقه ی مذهبی یا حتی فلسفه بر آن نهاد، روش خاصی برای نگریستن به هستی است که در آن، بیش از هر چیز، بر عاری شدن از تمام پیش‏فرض‏ها و باورهای تصنعی درباره ی حقیقت و رستگاری تاکید می‏شود. در ذن، سالک به تجربه ی مستقیم واقیعت‏های روزمره ی زندگی و اندیشیدن و مراقبه کردن در جریان ساده ی امور سفارش می‏شود تا به گوهر نجات، که عنوان ساتوری بر آن اطلاق شده است، دست یابد. ساتوری بازشدن دریچه ی جدیدی به روی فرد است که تا آن زمان در پرده ی ابهام ذهن دوگانه‏انگار قرار داشته است. به هرترتیب، همان طور که استادان ذن می‏گویند، ممکن است هر توضیح و تبیینی از ذن از جانب کسی که خود در رودخانه ی آرام و عمیق ذن شیرجه نزده است دچار سوء تفاهم باشد.
    کلیدواژگان: ذن، بودایی، اشراق، مکتب چان، ساتوری، ژاپن
  • سیدعلی حسینی * صفحات 47-70
    در این مقاله، به بررسی دیدگاه دو فیلسوف مسلمان درباره ی میزان اعتبار آزمایش فکری گالیله (1564 - 1642م) برای اثبات قانون لختی پرداخته ایم. علامه طباطبایی (1281 - 1360ش) و شهید مطهری (1298 - 1358ش) مستقیما به رد آزمایش فکری گالیله نپرداخته اند، بلکه اگر چنین می نماید که با این آزمایش فکری سر ناسازگاری دارند، صرفا به این دلیل است که ادعای خدشه ناپذیری این آزمایش فکری و هم ارزش دانستن آن با آزمایش واقعی را تضعیف کنند و در گام بعدی نیز این گزاره را بی وجه کنند که نتیجه ی این آزمایش فکری (یعنی قانون لختی) بتواند اصلی فلسفی را به زیر بکشد و آن را نقض کند.
    رویکرد این دو متفکر به آزمایش فکری خاصی (یعنی آزمایش فکری اثبات کننده ی قانون لختی) را می شود دیدگاهی اجمالی درباره ی طرز تلقی از اصل روش آزمایش های فکری، در فضای فکری فلسفه ی اسلامی معاصر دانست. در دیدگاه این دو متفکر، آزمایش فکری شان اثبات مطلبی را دارد، اما نه به اندازه ی آزمایش در فضای آزمایشگاهی، آزمایش فکری حدسی و نظری است، نه به دست آمده از اصول تجربی و عملی.
    کلیدواژگان: آزمایش فکری، لختی، گالیله، شهید مطهری، علامه طباطبایی
  • احمد مرجانی *، حسن ابراهیمی صفحات 71-90
    ابن عربی با تفطن به اصل وحدت وجود، به طرح رهیافت معشوق معدوم همت می گمارد. وی بنابر اصل وحدت وجود، دورویکرد عمده به معشوق دارد: اولا نگاه او به معشوق نگاهی ابژکتیو و وجودی است؛ ثانیا معشوق ازلی که در مقام غیب الغیوبی، نامعلوم است، از حیث تجلیات نامکرر اسماییاز ویژگی «دوام و استمرار» برخوردار بوده و لذا ملازم با چیزی است که هنوز به وجود نگراییده، «معدوم» [مضاف] می باشد.
    در این جستار، سعی شده است تا علاوه بر ارائه ی بحث به شیوه ی تحلیلی، در وهله ی نخست، اقسام تجلیات معشوق معدوم تحت تعریف عشق حقیقی به معشوق ازلی بیان شود و سپس تاثیرات این رهیافت بدیع در حوزه ی عرفان نظری، بر تتبعات معرفتی و سلوکی انسان عاشق مورد عنایت قرار گیرد. لذا فهم ظرفیت های معرفتی و سلوکی معشوق معدوم در نسبت با خویش می تواند زمینه ی تغییر نگرشی ژرف و به تبع آن، رشد و تحول روزافزون انسان سالک و عاشق را در زندگی این جهانی تا ابدیت فراهم دارد.
    کلیدواژگان: وحدت وجود، معشوق معدوم، دوام و استمرار، مقام انا یا من، تحول معرفتی و سلوکی
  • سید مسعودرضا مطلبی، مجید صادقی حسن آبادی *، علی ارشد ریاحی صفحات 91-110
    یکی از مباحث مهم در فلسفه، چگونگی علم به اشیاء خارجی مخصوصا ادراک بصری است. ولفگنگ اسمیت، ریاضی دان، فیزیک دان،فیلسوف علم و متافیزیک دان آمریکایی هم نوا با فیلسوف شهیر اسلامی، شیخ اشراق، پس از سعی در نقد ثنویت دکارتی و اثبات عالم خارج، ادراک بصری را اتحاد و اضافه ی نفس با اشیاء خارجی می داند. ملاصدرا نیز با پذیرش عالم خارج در فلسفه ی خویش، ضمن نقد نظرات عالمان و فیلسوفان دیگر، معتقد است ادراک بصری با انشاء صورتی مثالی در عالم مثال متصل نفس روی می دهد. نگارنده ضمن تبیین برخی نظرات این دو شخصیت در باب عالم خارج، استدلال های اسمیت و ملاصدرا برای اثبات عالم خارج را نپذیرفته است.در باب ادراک بصری نیز نقد ملاصدرا بر شیخ اشراق همان نقد نظر اسمیت است.نگارنده ضمن نقد این نقدها، خود به نقد نظر اسمیت و شیخ اشراق پرداخته و نظر ملاصدرا را برفرض پذیرش تجرد نفس و لزوم تجرد معلوم پذیرفته است. در پایان، وجود جهان خارج و لزوم ثنویت میان ذهن و عین اثبات شده است.
    کلیدواژگان: اسمیت، ملاصدرا، عالم خارج، علم، ادراک بصری
  • محمد ابراهیم نتاج *، محمدصادق جمشیدی راد صفحات 111-134
    انسان می تواند با پرورش و هدایت قوای ظاهری و باطنی خویش با عوالم هستی ارتباط حضوری برقرار کند و به مکاشفه حقایق آن عوالم بپردازد. اما گاهی تاثیر نامناسب قوای انسانی بر یکدیگر از یک سو و دخالت شیطان و هواهای نفسانی از سوی دیگر این امکان را به وجود می آورد که سالک از مسیر حق منحرف می گردد و امور ذهنی و خیالی را حقیقت بپندارد. البته در حضور و شهود خطا راه ندارد، اما اگر عارف از شهود خارج شود و بخواهد در مقام علم حصولی به تبیین، بازبینی و بازگویی علم حضوری خود بپرداز امکان انحراف و اشتباه برای عارف وجود دارد. بنابراین پرسش این است که آیا بر اساس دو مکتب ابن عربی و حکمت متعالیه برای اهل کشف معیاری وجود دارد تا بتواند به سنجش اعتبار مشاهدات خویش بپردازد؟ به نظر می رسد در این دو مکتب معیارهای مطمئنی برای ارزیابی مشاهدات عرفانی پیشنهاد شده است.
    کلیدواژگان: مکاشفه صحیح، مکاشفه ناصحیح، معیار و سنجش مکاشفات، ملاصدرا، ابن عربی
  • مهدی لاجوردی *، مرتضی حاج حسینی صفحات 135-148
    از آن جا که در بعد معرفت شناختی، محوریت با ذهن و فاعل شناسا است و قوام علم حصولی نیز به صورت ذهنی و شیء خارجی است، بر این اساس، بررسی معرفت شناسانه ی علم حصولی در سه بخش رابطه ی ذهن با صورت ذهنی و شیء خارجی به شکل توامان، رابطه ی ذهن با صورت ذهنی و نسبت ذهن با شیء خارجی انجام می شود. با توجه به تقسیم اجمالی علم حصولی به دو نظریه ی شبح و عینیت ماهوی، تقسیم سه گانه ی بالا در مورد هر یک از این دو نظریه به شکل مجزا صورت می گیرد. بررسی معرفت شناختی علم حصولی با نظم فوق، فتح بابی برای انسجام بیشتر مباحث در این زمینه خواهد بود. بر اساس این نظم و با تکیه بر نظریات موجود در فلسفه ی اسلامی و همچنین تحلیل عقلانی در بعد اول، ناتوانی ذهن در دستیابی به شیء خارجی اثبات می شود. در بعد دوم، روشن می شود که حکایتگری در هیچ یک از دو قسم علم حصولی (شبح و عینیت ماهوی)، ذاتی نیست و در بعد سوم، عقیم بودن علم حصولی در اثبات صدق مبرهن می شود. بر این اساس، مهم ترین مشکل معرفت شناختی نظریه ی علم حصولی ناتوانی درارائه ی تصویری از ماهیت جهان خارجی محسوس تلقیمی گردد.
    کلیدواژگان: علم حصولی، معرفت شناسی، نظریه ی وجود ذهنی، نظریه ی شبح، حکایتگری ذاتی، صدق و کذب