نشریه سفینه
پیاپی 22 (بهار 1388)

نهضت سیدالشهدا یک حماسه بزرگ اسلامی الاهی بود که عزت و کرامت انسانی را در میان مسلمانان زنده کرد. در حالی که یک قیام به ظاهر شکست خورده بود. برای اسرای این قیام عزت و کرامت چه مفهومی داشت؟ تبیین نقش عزت و عزت مداری در واقعه عاشورا و همچنین پرداختن به عزت نفس و اقتدار حضرت زینب(س) در این نوشتار مورد بحث قرار می گیرد.
این پژوهش که به شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده است می رساند که: حادثه کربلا از بدو امر بر مبنای پاسداری از عزت و کرامت انسانها شکل گرفته است، و عزت محوری در گفتار و کردار امام حسین7 نمود بارزی دارد. درخشان ترین الگوی عزت محوری پس از امام حسین7 در عملکرد حضرت زینب(س) قابل مشاهده است. حفظ اقتدار و عزت در لباس اسارت، کار بزرگی است که تنها عقیله بنی هاشم توان انجام آن را دارد.

در مورد مزار حضرت زینب (س) میان مورخان اختلاف است. از سویی وجود دو مرکز مشهور در دمشق و قاهره و از سویی بیان برخی مورخان که مزار ایشان را در مدینه می دانند. نویسنده در این گفتار، ادله هر سه نظر را بررسی کرده و نظر سوم را قوی تر می داند.

بانو زینب کبری(س) را باید در فصاحت، بلاغت، زهد، عقل، دانش، صبر و... پس از مادرش زهرا(س) سرآمد زنان دانست. اشتهار او به نقش آفرینی در کربلا و در کاروان اسراء و تاثیر حضورش در مغلوبه کردن آثار جنگ طف، موجب غفلت از دیگر ابعاد شخصیتی وی شده و صبر و شکیبایی بی نظیری که وی در ماجرای کربلا از خود به ثبت و ظهور رسانید، جمیع صفات حمیده وی را تحت الشعاع قرار داده است.
این مقاله قصد دارد با نظر به جایگاه علمی و مقام روایی این بانو، به بررسی این بعد پرداخته، بخشی از احادیث مروی از این بانوی محدثه را معرفی کند.

:خاورشناسان در آثار خود رویکردهای متفاوتی در مورد حضرت زینب (س) دارند. برخی از آنها در مورد آن حضرت سکوت کرده اند؛ با آنکه درباره مسائل فرعی و جزئی سخن گفته اند. برخی دیگر به اجمال برگزار کرده اند و گروهی دیگر مطالبی گفته اند که به دلیل عدم مراجعه به منابع اصیل و معتبر یا در موارد معدود غرض ورزی های خاص، آمیخته با اشتباهات است. در این گفتار، برخی از این موارد نقد و بررسی می شود

حضرت آیت الله شیخ محمدرضا جعفری نجفی ترجمه ای دقیق و استوار از اصول کافی به زبان انگلیسی، به سامان آورده که چندین جزء آن به چاپ رسیده است. ایشان، علاوه بر ترجمه متن، تعلیقاتی بر آن نگاشته اند که به دلیل گستردگی حوزه های مختلف موضوعی، مورد توجه دانشوران بوده و هست. در این گفتار، تعلیقات نگارنده بر شانزده باب نخستین کتاب الحجه به فارسی، برگردانده شده است.

عالم ذر یکی از مراحلی است که انسان قبل از ورود به این دنیا پیموده است. انسان در عالم ذر، خدای خود را شناخته و به وحدانیت او شهادت داده است. در این گفتار، دیدگاه های هفت تن از بزرگان شیعه از قرن چهارم تا هشتم بررسی و نقد شده است.

امام سجاد7 در روایتی مفصل، گزارشی از رویداد کربلا و مقدمات و پیامدهای آن از عمه گرامی خود حضرت زینب (س) نقل می کند. این روایت در کتاب «کامل الزیارات» نوشته ابن قولویه قمی (متوفای قرن چهارم هجری) آمده و یکی از مستندترین روایات درباره حادثه عاشوراست. نگارنده در این گفتار، ترجمه فارسی این روایت را با مقدمات لازم و برخی نکات توضیحی آورده است.

خطبه حضرت زینب(س) در اجتماع مردم کوفه با حمد و ستایش خدا و معرفی خود به عنوان دختر پیامبر9 شروع می شود و با توبیخ و سرزنش مردم کوفه ادامه و با همین مضمون خاتمه می یابد. از این رو، سیاق کلی خطبه توبیخ کوفیان است.
حضرت زینب(س) گریه ظاهری مردم را زیر سوîال می برند و آنان را بسان احمقی فرض می کنند که رشته های ایمانی خود را بعد از تابیدن محکم، پاره پاره کردند و همه اعمال نیک خود را در نزد خدا ضایع کرده و از این رو، مستحق خشم خدا و جاودانگی در عذاب شده است.
در جای جای این خطبه زیبا، استفاده از ایجاز، مجاز، اقتباسات قرآنی و دیگر شیوه های بیانی، به خصوص استعاره تمثیلیه، بسیار چشمگیر بوده و به زیبایی خطبه افزوده؛ به گونه ای که با استفاده از مثلهای قرآنی و شیوه های بیانی زیبا، اعمال زشت کوفیان به وضوح در نظرشان به تصویر کشیده شده است.
فصاحت و بلاغت، ویژگی بارز این خطبه است و مخاطبان آن تحت تاîثیر بیان شیوای حضرت زینب (س) واقع شدند و ایشان با سلاح سحرآمیز بیان، به افشاگری و رسوایی دولت اموی پرداختند.

گفتمان پدیده ای زبانی است که در اثر ارتباط تولید می شود و نوع آن متاîثر از موقعیت آن است. تحلیل گفتمان یک گرایش مطالعاتی بین رشته ای است که به نقد وتحلیل متون می پردازد. در گفتمان دو عنصر مهم بررسی می شود: یکی بافت متن و دیگری بافت موقعیت. گفتمان دارای شاخه های مختلفی است. خطبه های حضرت زینب(س)، دارای دو بافت زبانی و موقعیتی است. از منظر تحلیل گفتمان، خطبه ایشان در میان مردم کوفه، متناسب با بافت موقعیتی آن دارای برجستگی های عاطفی بیشتر و گفتمان آن حضرت در مجلس ابن زیاد و یزید، متناسب با موقعیت آن، دارای برجستگی های برهانی و استدلالی بیشتر است. در بافت متنی گفتمان ایشان، از یک طرف بافت بنایی یا کلی آن و از طرف دیگر، بافت ساختاری که شامل کلیه نکات زبانی و بلاغی است مورد توجه قرار می گیرد.
این جستار با توجه به انواع ارتباطها و پیوندها، می کوشد تا با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از ابزار کتابخانه ای، به بررسی جنبه های ادبی و اجتماعی خطبه های حضرت زینب بپردازد.

بخشی از کمالات و سجایای زینب کبری(س) در بلاغت و فصاحت سخن او قرار دارد هدف از آن، روشنی و همه فهمی سخن، سلاست در آن، انتخاب لفظ و معنای درست است. سخن زینب نثری است چون نظم؛ برای شنوندگان مفهوم است و برای نکته سنجان در مرحله عالی ارزش؛ از نظر تالیف و ترکیب کلام بسیار فنی و ادبی و از نظر ظاهر بسیار ساده است و در عین حال، توان ابداع شبیه آن بسیار سخت است. او فصیحه و بلیغه است و نمونه سخنان موجود او بهترین گواه بر این مدعاست.
سخنان او شورانگیز، در نهایت فصاحت و بلاغت، با احاطه به آیات قرآن و با نگاه ژرف به حقایق دینی بود و از نظر برهان و استدلال، همگان را حیرت زده کرد. آثار بعدی این سخنان بیداری مردم غفلت زده و هوشیار کردن جامعه خفقان زده بود.

در این پژوهش، پس از ارائه شرح حال مختصری از حضرت زینب (س)، نوزده پایان نامه دانشگاهی و حوزوی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در موضوع حضرت زینب (س) به ترتیب الفبای عناوین و در دو بخش: پایان نامه های مستقل و مرتبط، معرفی شده است.
ذیل هر عنوان: اطلاعات توصیفی، چکیده، محل نگهداری و شماره بازیابی ذکر شده است. براساس بررسی آماری مختصری که درباره پایان نامه ها به لحاظ موضوع، زبان، سال و مقطع تحصیلی انجام شده، فقط یک پایان نامه به زبان عربی در موضوع مربوط به دست آمد و قدیم ترین پایان نامه های مستقل با عنوانهای «نقش حضرت زینب(س) در حماسه عاشورا و ادبیات فارسی» و «مقایسه خطبه حضرت فاطمه با خطبه حضرت زینب (س)» در سال 1378 و قدیم ترین پایان نامه مرتبط در سال 1385 تحقیق و دفاع شده است. موضوعات اصلی پایان نامه های معرفی شده به ترتیب تعداد پایان نامه در هر موضوع عبارت اند از: سرگذشت و شخصیت حضرت زینب (س)، واقعه عاشورا (جامعه شناسی واقعه عاشورا، پیامهای عاشورا) و نقش زنان در واقعه عاشورا (حضرت زینب (س) و سایر بانوان)، سیره عملی (اخلاق، عرفان، صبر، اسوه بودن، الهام گیری از ثقلین)، مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان، خطبه ها و ادبیات (مدایح، مرثیه ها و قصیده های زینبیه).