ماهنامه اکتشاف و تولید نفت و گاز
پیاپی 102 (تیر 1392)

توجه ویژه به نیروی انسانی به عنوان عامل مهم پیشرفت، نخستین بار پس از جنگ جهانی دوم توجه دولت ها و سازمان ها را به خود معطوف کرد. در حال حاضر نقش انسان از یک نیروی کار ساده ابتدا به منبعی هم تراز با سایر منابع و سپس به سرمایه انسانی و مهم ترین عامل تولید ثروت یک سازمان تبدیل شده است. از مشخصه های عمده مدیران موفق در سطح جهان، استعدادیابی، توان برانگیختن، تفویض اختیار، مربی گری و توانمندسازی کارکنان است. در دوران حاضر که اهمیت سرمایه های فکری در یک سازمان بیش از اهمیت سایر سرمایه های آنست، می توان گفت که درحقیقت انسان ها هستند که ارزش یک سازمان را تعیین می کنند و برای آن سود می آفرینند. چالش های پیچیده و فراگیر اقتصاد جهانی از جمله جهانی شدن، تحول بازارها، تغییرات فن آوری ها و الگوها، منابع انسانی را از عمومیت خارج کرده و جزء عناصر اصلی روش های جدید مدیریت قرارداده است. در عین حال رقابتی شدن بازار و سازمان ها، تغییرات نیروی انسانی را در مسیری قرار داده که از نیروی انسانی به عنوان سلاح برتر استراتژیک و مهم ترین عامل رسیدن به مزیت رقابتی یاد می شود. چنانچه سازمانی ممکن است در عین داشتن منابع غنی، فقط به دلیل نداشتن نیروی انسانی کارآمد در عرصه کسب و کار، حرفی برای گفتن نداشته باشد و در مقابل سازمان دیگری تنها با تکیه بر نیروی انسانی متخصص و کارای خود و با به کارگیری منابعی اندک، گوی سبقت را از دیگر رقبا برباید. با این حال مدیریت این سرمایه ارزشمند، مستلزم رویکردی نوین در حوزه منابع انسانی و به کارگیری روش های جدید از جمله سیستم پیشرفته حسابداری منابع انسانی است. در این راستا صنعت نفت ایران در مقام یک نهاد معظم و تاثیرگذار در شبکه نظام اداری-اقتصادی و به تبع آن مولفه های اجتماعی کشور باید از پیش قراولان این امر باشد. حسابداری منابع انسانی (Human Resource Accounting) اطلاعاتی فراهم می آورد که مدیران هرچه بهتر و مفیدتر بتوانند از منابع انسانی تحت اختیارشان استفاده کنند. حسابداری منابع انسانی عبارت است از شناسایی و ارزیابی منابع انسانی سازمان و گزارشگری به اشخاص ذینفع. در این تعریف سه بخش اساسی در حوزه منابع انسانی وجود دارد: شناسایی (تشخیص کمیت و کیفیت آن و تهیه آمار مناسب)، ارزیابی (اندازه گیری ارزش اقتصادی و تعیین میزان مالی آن) و گزارشگری (تنظیم و ارائه گزارش های مالی مناسب در مورد آن). در همین راستا می توان بیانات سال 1390 رهبر انقلاب در جمع کارکنان صنعت نفت در عسلویه را بار دیگر مرور کرد. آنجا که فرمودند:«گاز ثروت است، نفت ثروت است؛ اما از این ثروت ها خیلی مهم تر، نیروی انسانی بااستعداد و علاقه مند و دارای توان کار است. ما این ثروت را داریم. اصل اینست. اگر ملتی این نیروی انسانی را داشت می تواند ثروت های طبیعی خود را استحصال کرده و در خدمت ملت قرار دهد. اما اگر اینرا نداشت ثروت های طبیعی اش هم در خدمت دیگران قرار خواهد گرفت». حقیقت آنست که صنعت نفت کشور با اتکاء بر توانمندی های نیروی انسانی باتجربه و ماهر خود توانسته طی یکصد سال گذشته پیشران و پیشرو اقتصاد کشور باشد. این در حالی است که نگاهی کلی به وضعیت نیروی انسانی این صنعت نشان می دهد که علی رغم وجود ظرفیت ها و پتانسیل های بالقوه و بالفعل سرمایه انسانی، خلاها و چالش هایی جدی این بخش را تهدید می کند که این امر اقدامات عاجل برای حفظ و ارتقاء وضعیت منابع انسانی صنعت نفت را اجتناب ناپذیر می نماید. بر اساس آمارهای موجود، طی پنج سال آتی تعداد افراد باسابقه و در معرض بازنشستگی صنعت نفت بیش از دو برابر نیروهای جوان و کم سابقه خواهد بود. روشن است که جبران بازنشستگی و خروج از خدمت یک نیروی انسانی باتجربه برای سازمان مهارت محوری چون صنعت نفت به راحتی ممکن نیست؛ چراکه یک نیروی تازه استخدام، حائز خبرگی و تجربه لازم جهت انجام وظایف سازمانی یک فرد باتجربه با بیش از سی سال سابقه خدمت نبوده و حداقل 2تا 5 سال زمان نیاز است تا چنین فردی برای صنعت تربیت شده و مفید واقع گردد. به عنوان مثال از بین حدود 15 هزار نفر نیروی انسانی شاغل در یکی از بزرگ ترین شرکت های تولیدی زیطمجموعه شرکت ملی نفت ایران، حدود 20 درصد دارای سابقه کمتر از 10 سال، 14 درصد دارای سابقه 10 تا 20 سال، 39 درصد دارای سابقه 20 تا 29 سال و 27 درصد دارای سابقه حدود 30 سال و بیشتر هستند. نکته مهم آنکه 66 درصد از شاغلین این شرکت 20 تا 30 سال سابقه کار دارند و کمتر از 10 سال دیگر بازنشسته می شوند. این آمار در کنار ریزش نسبتا زیاد نیروهای تازه استخدام در مناطق عملیاتی در 2 تا 5 سال ابتدای خدمت و سیر مهاجرت آنها به همراه نیروهای باتجربه به شرکت های بخش خصوصی یا خارج از کشور که بسته به تحصیلات، مهارت و تجربه کارکنان 2 تا 10 برابر دستمزد و مزایا پرداخت می کنند معنادار و نگران کننده خواهد بود. بنابراین ضروری است با بهره گیری از رویکردهای نوین و تجربیات گذشته، تحولی نوین در مدیریت منابع انسانی صنعت نفت صورت پذیرد تا این صنعت بتواند چون گذشته طلایه دار توسعه صنعتی کشور قلمداد گردد. سردبیر

یکی از روش های ازدیاد برداشت مبتنی بر تزریق گاز، تزریق غیرامتزاجی نیتروژن در کلاهک گازی مخازن نفتی است. تاکنون به جز چند پروژه اندک در آمریکا، کانادا و مکزیک، این روش ازدیاد برداشت در مقیاس میدانی کاربرد فراوانی نداشته است. در سال 2000 میلادی، بزرگ ترین و در عین حال مهم ترین پروژه تزریق نیتروژن تاریخ صنعت نفت در میدان کانتارل2 مکزیک آغاز شد. از آنجا که میدان کانتارل ششمین میدان نفتی بزرگ دنیا بوده و میزان تولید نفت آن نه تنها در مکزیک بلکه برای آمریکا نیز از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است (مکزیک همواره جزء سه کشور برتر صادر کننده نفت به آمریکا بوده)، عملکرد پروژه تزریق نیتروژن در این میدان با حساسیت های فراوانی همراه بوده و در مسیر اجرای آن، چالش هایی رخ داده که ارزیابی میزان موفقیت آمیز بودن آنرا دشوار کرده است. شکی نیست که برای ارزیابی دقیق میزان موفقیت یک پروژه ازدیاد برداشت باید هر دو جنبه فنی و اقتصادی را درنظر گرفت. علاوه بر آن می توان آثار سیاسی، مدیریتی، ژئوپلتیکی و حتی امنیتی را نیز در ارزیابی برخی پروژه های خاص مورد نظر قرار داد. پروژه میدان کانتارل نیز به دلیل بزرگی این میدان، نقش محوری تولید نفت آن در اقتصاد مکزیک، تاثیر مهم آن در تامین واردات نفت آمریکا، معطوف شدن نگاه ایالات متحده به میادین خاورمیانه به دلیل افت تولید کانتارل و سایر دلایل، حائز تمام جنبه های اشاره شده می باشد. رویکرد مقاله حاضر بیشتر بررسی جنبه های فنی پروژه مذکور بوده و بررسی سایر جنبه های آن مد نظر نیست. در عین حال اشاراتی نیز به مسائل اقتصادی، سیاسی و مدیریتی این پروژه صورت گرفته که بررسی این موارد نیازمند مطالعه مستندات غیرفنی است. مستنداتی که خوشبختانه برخی از آنها در اختیار عموم قرار گرفته است.

بر اساس مطالعات انجام شده، بازار صنعت حفاری دریایی به پنج بخش مجزا قابل تفکیک است که به ترتیب ارزش بازار عبارتند از: مالکیت و انجام عملیات حفاری، ساخت دستگاه های جدید، خرید و فروش دستگاه های دست دوم، تعمیر و ارتقاء دستگاه های حفاری موجود، اسقاط کردن دستگاه های خارج از رده است. در این نوشتار سطح فعالیت ها، بازیگران عمده، قیمت ها و جریان مالی هر یک از بخش های بازار حفاری دریایی معرفی شده است. بررسی حجم جریان مالی پنج بازار کلیدی فوق در فاصله سال های 2012-2005 نشان می دهد که سالانه 50-40 میلیارد دلار جریان مالی در بخش قراردادهای انجام عملیات حفاری، 20-10 میلیارد دلار جریان مالی در بخش ساخت دکل های جدید، 7-2 میلیارد دلار جریان مالی در بخش خرید و فروش دکل های دست دوم، 5-1 میلیارد دلار جریان مالی در بخش ارتقاء و تعمیرات دکلهای موجود و کمتر از 50 میلیون دلار جریان مالی در بخش اسقاط دکل های از کار افتاده وجود دارد.

در سال های اخیر بهره برداری از منابع نامتعارف در آمریکای شمالی بسیار رونق گرفته است. با توجه به موقعیت اقتصادی و جایگاه سیاسی ایالات متحده، اینکه بهره برداری از منابع نامتعارف نفت و گاز سبب خودکفایی آمریکا در این زمینه و تبدیل این کشور از واردکننده نفت خام به صادرکننده آن در سال های آینده خواهد شد توجه بسیاری از تحلیل گران بازار انرژی را به خود جلب کرده است. هرچند شرایط مناسب برای افزایش تولید و بهره برداری از منابع نامتعارف نفت خام در آمریکا فراهم شده و با وجود اینکه به دلیل ویژگی ها و ضریب بازیافت این میادین، بهره برداری از آنها در سال های آینده، موجب کاهش میزان وارداتی نفت خام ایالات متحده موثر خواهد شد، اما این امر سبب قطع وابستگی این کشور به واردات نفت خام به ویژه از منطقه خاورمیانه نخواهد شد. در این مقاله سعی شده ضمن بررسی وضعیت تولید، واردات و مصرف نفت آمریکا در سال های اخیر، تاثیر توسعه منابع نامتعارف در افزایش تولید و کاهش واردات نفت خام این کشور در دو دهه آینده ارزیابی شود. هم چنین میزان وابستگی ایالات متحده به منطقه خلیج فارس برای تامین نفت خام وارداتی در آینده نیز مورد توجه قرار گرفته است.

دستگاه جریان سنج چندفازی جهت اندازه گیری هم زمان نرخ تولید نفت و گاز، درصد آب تولیدی و نسبت گاز به نفت در چاه های نفت و گاز استفاده می شود. این دستگاه پس از نصب، با قرارگرفتن در مسیر جریان تولیدی از طریق لوله و اتصالات مربوطه نرخ تولید نفت و گاز را اندازه گیری و ثبت می کند. با اندازه گیری پیوسته مقدار و نسبت این سیالات در یک فاصله زمانی خاص، بسته به نوع و مقدار سیال تولیدی و شرایط چاه، میانگین مقادیر اندازه گیری شده به دست آمده و مقدار تولید نفت، آب و گاز هر چاه مشخص می شود. استفاده از این دستگاه در مقایسه با سیستم های فعلی دارای مزایایی از جمله زمان کم اندازه گیری، وزن کم دستگاه، عدم نیاز به جداسازی فازها و عدم نیاز به خارج کردن چاه از مدار تولید است. در این مقاله ابتدا مفاهیم مربوط به فن آوری مورد اشاره بررسی خواهد شد و سپس اولین تجربه استفاده از این دستگاه در چاه های یکی از میادین جنوب کشور شرح داده می شود. در ادامه نیز راهکارهای استفاده از این فن آوری مورد بحث قرار می گیرد.

پلیمر اکریل آمید با نام تجاری PHPA معرف رشته های پلیمر زنجیره ای است که بخشی از آنها آبکافت2 شده اند. این پلیمر یکی از جدیدترین افزایه های سیال حفاری می باشد. کاربرد این ماده به واسطه احاطه کردن کنده های حفاری رسی، جلوگیری از پخش شدن رس در سیال و هم چنین پایدار سازی سازندهای شیل موجود در چاه ها روز به روز بیشتر شده است. با توجه به محدوده وسیع کاربرد PHPA، می توان از این پلیمر در سیالات با پایه آب شیرین، آب شور و آب دریا و هم چنین جهت انجام عملیات های گوناگون حفاری استفاده کرد. این پلیمر دارای قطب های لیگاندی منفی است که در صورت پخش شدن در گل حفاری به قطب های مثبت رس های واقع در سازند شیل متصل شده و آنها را در برابر نفوذ آب و ریزش مصون می دارد. با وجود خواص گفته شده، این افزایه باعث افزایش گرانروی گل حفاری شده و در دمای زیاد چاه مقاومت لازم را دارد

در سلسله جبال زاگرس دیامیکتیت ها یا کنگلومراهای یخچالی مربوط به عرض جغرافیایی بالا (سازند درگز) با زمان اردویسین پسین و شیل های سیاه کروژنی با زمان سیلورین پیشین (سازند سرچاهان) وجود دارند. این نهشته ها سازند درگز نامیده می شوند که دارای منشاء یخچالی بوده و شامل سه چرخه پیش رونده و پس رونده هستند. هرکدام از این چرخه ها معرف پیش روی و پس روی ناحیه ای ورقه های یخچالی در زمان اردویسین پسین (هیرنانتین) می باشند. دره های یخچالی پر شده از ماسه سنگ های نازک لایه تا توده های ضخیم لایه (کمتر از 40 متر) با سطح منقطع و بریده کوتاه هستند که در جهت جانبی مجموعه ای از چندین دگرشیبی فرسایشی بوده و در سطح زیرین خود به سازند سیاهو جوش خورده اند. بر اساس مطالعه پالینومرف ها و گراپتولیت ها، رسوبات دیامیکتیت (سازند درگز) دریایی بوده و دارای زمان هیرنانتین می باشند. شیل های سیاه سازند سرچاهان دارای سن با دو زمان متفاوت بوده و در محدوده زمانی بیوزون های گراپتولیتی هیرنانتین Biozone persculptusN. تا شروع شیل های سیلورین پیشین (آرونین) D.triangulatus Biozone قرار دارد. این غیرهم زمانی، ناشی از ته نشست آنها به صورت کلاهکی روی برجستگی قدیمی در ناحیه مورد مطالعه است که در اعماق مختلف دره هایی با منشاء رسوبات متفاوت به خوبی دیده می شود. اطلاعات موجود وجود کلاهک های یخچالی را در مجاور حاشیه های عربی زاگرس نشان می دهد و با استفاده از این رسوبات می توان خلاء گسترش جانبی ورقه های یخ را در اردویسین پسین (هیرنانتین) پر کرد.

هدف از انجام این تحقیق، بررسی و امکان سنجی انجام فرآیند احتراق درجا در یکی از مخازن نفت سنگین ایران، در شرایط آزمایشگاهی است. این مقاله دربر دارنده نتایج دو آزمایش می باشد. در یک آزمایش به دلیل فشردگی ضعیف مخلوط (سنگ، نفت و آب) و نفت سرد تولیدی، جبهه احتراق در حالی که به ترموکوپل دهم رسیده بود پلاگ شده و تولید متوقف گردید. در آزمایش دیگر جبهه احتراق در شرایط مورد انتظار و مطلوب تا ترموکوپل شانزدهم پیش رفت و آزمایش با موفقیت به انجام رسید. حداکثر دمای جبهه احتراق در این دو آزمایش به ترتیب C°9/463 و C°2/802 بوده است. میزان بازیافت نفت تولیدی در نتیجه فرآیند احتراق درجا در این دو آزمایش به ترتیب در حدود 16/52 و 80 درصد تخمین زده شد. هم چنین مقدار اکسیژن، دی اکسیدکربن و مونوکسیدکربن نیز با استفاده از آنالیزور گاز اندازه گیری شد. با توجه به موفقیت های کسب شده در سطح مطالعه آزمایشگاهی، این نتیجه حاصل می شود که می توان ازدیاد برداشت به روش احتراق زیرزمینی را به عنوان گزینه ای مهم برای توسعه و بهره برداری از مخازن نفت سنگین کربناته ایران در نظر داشت.

عملیات شکست هیدرولیکی یکی از فن آوری های کلیدی به منظور توسعه مخازن شکاف دار است. مدل سازی فرآیندهای شکست هیدرولیکی به عواملی مانند وضعیت تنش های برجا، مقاومت برشی و جهت گیری شکاف های طبیعی در واکنش (به ویژه پتانسیل بازشدن ترک ها در ناحیه هایی که در امتداد مسیر یک شکاف هیدرولیکی در حال رشد می باشند) و هم چنین طول و ارتفاع شکاف هیدرولیکی بستگی دارد. در این مقاله مدل شکاف هیدرولیکی با توجه به وضعیت تنش های برجا، روی واکنش بین شکاف هیدرولیکی و شکاف طبیعی مایل (45 درجه) و هم چنین اثر طول و ارتفاع شکاف هیدرولیکی، توسعه یافته و روش عنصر محدود توسعه یافته1 و روش عنصر مجزا2 به منظور حل عددی مورد استفاده قرار می گیرند. هدف این مدل ها بررسی واکنش بین شکاف هیدرولیکی و شکاف های طبیعی است. نتایج روش عنصر مجزا نشان می دهد که در حضور شکاف های طبیعی با چگالی زیاد، افزایش ارتفاع شکاف هیدرولیکی مهم خواهد بود. نتایج عددی اولیه روش عنصر محدود توسعه یافته نشان می دهد که در بازشدگی کششی و برشی اختلافات اساسی وجود دارد. آنالیزها نشان می دهند که شکاف هیدرولیکی در حال رشد، تنش های کششی و برشی کافی روی شکاف طبیعی اعمال می کند.

اهمیت و آشنایی با نحوه عملکرد و انتخاب صحیح مته های حفاری بر کسی پوشیده نیست؛ بهطوری که در طول تاریخ حفاری، فنآوری ساخت مته نسبت به ساخت سایر ابزار حفاری پیشرفت چشمگیری داشته است. مطالعات آماری نشان میدهد که حدود 7-5 درصد هزینه حفر هر چاه نفت به هزینه مته های حفاری آن چاه اختصاص دارد و در صورتی که مته های حفاری بهدرستی انتخاب و استفاده شوند، میتوان زمان حفاری و هزینه تکمیل چاه را به میزان قابل ملاحظهای کاهش داد. در این تحقیق داده های چاه های سه میدان در غرب ایران شامل اطلاعات مربوط به مته های حفاری، کارکرد، عوامل مکانیکی و هیدرولیکی اعمال شده و سایر عوامل تاثیرگذار بر عملکرد مته ها در هر میدان به طور جداگانه از گزارشهای روزانه حفاری استخراج گردیده و درجداولی ثبت شده اند. پس از تعریف بازه های طولی مختلف در هر میدان، عملکرد مته های بهکار رفته در این بازه ها بررسی و با اعمال روش های انتخاب مته نظیر هزینه به ازای واحد طول و انرژی ویژه، میتوان بهترین و مناسبترین مته را از دیدگاه های مختلف نظیر کد، نوع و حتی کارخانه سازنده آن، در هر بازه طولی (عمق مورد نظر) انتخاب کرده و پیشنهاد داد.

نرخ تولیدی مخازن عمولا در مراحل ابتدایی عمر نسبتا زیادی بوده و در ادامه با کاهش شدید مواجه می شود. با استفاده از روش های فرازآوری مصنوعی(بهویژه فرازآوری با گاز)، میتوان ضریب بازیافت نفت و عمر مفید مخزن را افزایش داد. با این حال رسیدن به نرخ تولید بیشتر در روش فرازآوری با گاز، نیازمند مطالعه دقیق و بهینهسازی عوامل موثر بر تزریق است. یکی از بهترین و جدیدترین روش ها، مقایسه برداشت از فضای حلقوی و لوله مغزی و در نهایت انتخاب روش بهصرفه تر و دارای بیشترین مقدار تولید است. در این مطالعه با استفاده از نرم افزار PIPESIM، فرازآوری با گاز در یکی از مخازن شکافدار جنوبغربی ایران شبیه سازی شده و تاثیر تغییر اندازه و عمق لوله مغزی و مقایسه تاثیر برداشت از فضای حلقوی و لوله مغزی در فرازآوری با گاز بر افزایش برداشت نفت بررسی شده و در نهایت از بین روش های شبیه سازی شده، روش بهینه انتخاب گردیده است.

امروزه استفاده از ماده کاهش دهنده اصطکاک (DRA) راه حلی سریع و مقرون به صرفه در ایجاد تغییرات در خطوط لوله انتقال نفت خام و فرآورده محسوب میشود. این ماده با غلظت های بسیار کم (در حد ppm) در لوله های انتقال نفت خام و فرآورده با هدف کاهش افت فشار و در نتیجه افزایش جریان تزریق می گردد. استفاده از DRA بهترین جایگزین افزایش ظرفیت خطوط انتقال به شمار میآید. کاهش افت فشار اصطکاکی ناشی از تزریق DRA، امنیت عملیاتی خط لوله را بهویژه در لوله های فرسوده افزایش میدهد و همچنین منجر به کاهش مصرف انرژی و نیز هزینه های نگهداری تجهیزاتی مثل پمپ ها و توربین ها میشود. در این مطالعه مروری بر کاربردها و دلایل استفاده از DRA، نحوه عملکرد، سیستم تزریق و عوامل موثر بر آن صورت گرفته است. در این مقاله همچنین نتایج حاصل از تاثیر تزریق ماده کاهشدهنده اصطکاک Extra Flow DRA (محصول شرکت شعله آبی پارسیان) روی فشار و نرخ جریان توسط نرم افزار تخصصی طراحی شده بهوسیله شرکت شعله آبی پارسیان، در دو خط لوله با مشخصات مختلف و با هدف خاموشکردن پمپ ها و توربین ها بررسی گردید.