نشریه نامه انسان شناسی
پیاپی 1 (بهار و تابستان 1381)

گرفتن مالیات در تمام دوره های تاریخ ایران از سکنه شهرها، روستاها و عشایر همه مناطق متداول بوده است. با این وجود شیوه جمع آوری مالیات ها منطبق با محیط و فرآورده های محیطی و ارزش محلی آن ها متغیر بوده است. در پهنه سکونتی عشایر لرنشین به دلیل گستره زیاد آن، طبیعی است که شیوه جمع آوری مالیات ها بسیار متفاوت باشد. زیرا فرمانروایان، والیان، کلانتران و سرپرست های مناطق مختلف دارای سیاست واحدی نبوده اند. بررسی تاریخ اجتماعی این مناطق نیز این گوناگونی سیاست ها را تایید می کند. آنچه مسلم است،این است که این مالیات ها به دو صورت نقدی و جنسی جمع آوری می شده اند. در این میان چون گردش حجمی پول در عشایر نسبت به شهرها و روستاها بسیار کند و کاربرد آن بسیار کمتر بوده است، از این رو مقدار مالیات را نسبت به فرآورده های کشاورزی و دامی عشایری تعیین می نمودند منتهی به شیوه محلی بر روی هر واحد از فرآورده ها، ارزش پولی نیز می گذاشتند که به سهولت به هم تبدیل و مقدار مالیات بنا بر رضایت توده های عشایری نقدی و یا جنسی قابل پرداخت باشد. در جمع آوری مالیات قدرتمند بودن و یا نبودن سران و رهبران در مقدار مالیات تاثیر فراوان داشت. تمام شواهد نشان دهنده این واقعیت است که اجحاف های فراوانی در این مالیات گیری ها اعمال می گردید، در مقاله حاضر سعی بر این بوده است که در بررسی انواع مالیات های عرفی، نقدی یا جنسی، شیوه های تبدیل و اخذ آن ها در فصول و زمان های مورد نظر، از منابع معتبر بهره گرفته شوند. به هر رو باید اذعان داشت که تا کنون همه مالیات هایی که طبق عرف و سنت از توده های عشایری گرفته می شد در هیچ منبعی جمع آوری و پژوهش آن عملی نگردیده است تا برای ثبت در تاریخ های محلی مکتوب و یادگار مانند.

در جامعه های ایرانی و اسلامی برخی از بادها را همچون روح و جن می پندارند و باور دارند که این بادها با وارد شدن به تن آدمیزادگان، آن ها را تسخیر می کنند و به فرمان خود در می آورند. این بادها یا جن-بادها را به دو دسته، بادهای زیانکار و بادهای بی زبان تقسیم می کنند. وقتی یک دیو- باد یا جن- باد کسی را می زند،یعنی به درونش می رود و تسخیر و هوایی اش می کند،برای رام کردن و تسخیر دیو- باد و یا بیرون کردن دیو یا جن از تن شخص بادزده یا جن زده (شخص مسخر باد) جادو پزشکان مخصوص تسخیر ارواح از دو روش درمانی پایا و گشتاری استفاده می کنند.در روش درمانی پایا،شخص بیمار کاملا بهبود می یابد و با وضعیت دوره پیش از باد زدگی به گروه اجتماعی خود در جامعه باز می گردد. در روش درمانی گشتاری، دیو- باد یا جن- باد از درون شخص باد زده بیرون نمی رود و بر او همچون مرکبی سوار می شود و با استحاله شخصیت مرکب خود، هویت اجتماعی تازه ای از او می سازد. از آن پس شخص آمیخته با جن- باد به کیش بادانگاری و گروه اجتماعی بادزدگان یا اهل هوا می پیوندد و زندگی نوینی را با اعضای گروه آغاز می کند.

صخره های منقوش را شاید بتوان به عنوان قدیم ترین جلوه های هنری جامعه انسانی در نظر گرفت. سابقه این هنر را بیش از 30 هزار سال تخمین می زنند. این هنر در ایران نیز سابقه طولانی دارد. درمقاله حاضر محور اصلی معرفی و مطالعه این هنر در بخشی از سرزمین وسیع ایران (ارسباران-سونگون) می باشد. در منطقه مورد نظر صدها تصویر به صورت حکاکی و نقاشی بر روی صخره ها و پناهگاه های زیر سنگی شناسایی و مورد مطالعه قرار گرفته اند. این نقوش نه تنها از نظر تنوع (نقوش حیوانی- انسانی- نمادین و...) بلکه از نظر قدمت نیز اهمیت به سزایی دارند. مطالعه مردم شناختی این نقوش اطلاعات بسیار قابل توجهی درباره وضعیت و محدوده حوزه های فرهنگی وهم چنین روابط و چگونگی اشاعه فرهنگ را در زمان های بسیار دور (پیش از تاریخ) در چهار راه قفقاز- آناتولی- زاگرس و فلات مرکزی ایران در اختیار پژوهش گران قرار می دهد.

تیرما سیزه شو بازمانده جشن تیرگان است که از دوره هند و ایرانی در میان بومیان شمال شرقی ایران برگزار می شده و اکنون نیز در نقاطی از شمال ایران، به ویژه توسط کوه نشینان مازندران در 13 آبان هر سال برپا می شود. مورخان قدیم با تکیه بر روایت بیرونی در آثار الباقیه، برای جشن تیرگان دو مناسبت ذکر کرده اند: 1- تیراندازی آرش کمانگیر؛ 2- مبارزه با خشکسالی و باران خواهی. پژوهندگان متاخر خاستگاه این جشن آریایی را در اسطوره آرش، کشت و طلب باران، هم زمان با طلوع ستاره تیشتر، دانسته اند.
فرضیه اساسی مقاله حاضر آن است که این جشن پیوندی ریشه ای با اسطوره آرش ندارد، بلکه خاستگاه آن جنبه آیینی اسطوره تیشتر، ستاره و ایزد باران است، مطابق این اسطوره هند و ایرانی، تیشتریه اوستایی، همتای تیشیه ودایی، با دیو خشکی می جنگد، بر او غلبه می یابد و آب ها را آزاد کرده، در جهان می پراکند. بن مایه باروری و باران خواهی در تابستان چندان اهمیت داشته که اسطوره تیشتر در نزد هند و ایرانیان کارکردی آیینی یافته است و اهمیتش طبعا بیش از اسطوره آرش بوده است. اما چگونه این جشن تابستانه در شمال ایران به پاییز می رسد، خود موضوع دیگر این جستار است.

یاریگری اصطلاحی بین رشته ای در علوم اجتماعی و زیستی است، که به دلیل ماهیت خاستگاه این علوم و وجود فرضیه های زمینه ای و جهان بینی و جوهره رقابتی حاکم بر جوامع غربی، نسبت به اهمیت فوق العاده اش در زندگی اجتماعی و حتی زیستی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مسایل یاد شده و پیچیدگی فی نفسه پدیده های اجتماعی، ابهام ها و اشکال های فراوانی را در تعریف های یاریگری و به تبع آن در طبقه بندی های غالبا دوتایی آن به وجود آورده است.
کارهای میدانی تنی چند از مردم نگاران و مردم شناسان ایرانی، در چند دهه گذشته، خوشبختانه پایه ای از توصیف های نسبتا دقیق و واقعی را فراهم ساخته است تا بتوان از آن پایگاه و منظر به نقد تعریف ها و طبقه بندی های موجود دست زد.
جان کلام نوشته حاضر این است که طبقه بندی های موجود فاقد ملاک و قدرت لازم برای جداسازی ماهوی انواع یاریگری از یکدیگر می باشند. اگرچه پس از طبقه بندی های جوهری اولیه، می توان و حتی لازم است از همه این گونه شناسی های غالبا دوتایی برای طبقه بندی های ثانویه و تدقیق کار سود جست. در پایان، مقاله اشاره ای نیز به تحولات انواع جوهری یاریگری در طول تاریخ دارد.

مقاله حاضر، حاصل پژوهشی میدانی است که در محله ای مهاجرنشین و حاشیه نشین به منظور بررسی موضوع هویت در میان دختران نوجوان نسل دوم صورت گرفته است. با توجه به خصلت پویای هویت و اینکه هویت جمعی، پیوسته در ارتباط با جایگاه و منزلت جمعی در میان سایرین و آگاهی از این جایگاه شکل می گیرد، هدف این بررسی، کنکاش در پویایی های دینامیسم شکل دهنده به هویت جمعی این افراد بوده است. رویکرد روش شناختی در این مطالعه، رویکردی انسان شناختی است. به این معنی که با استفاده از روش های کیفی و ژرفایی جمع آوری اطلاعات و با نگرشی از درون و بدون مؤلفه های از پیش تعیین شده برای این هویت جمعی، سعی شده است تا به شناخت این پویایی های هویتی و مولفه های تشکیل دهنده آن ها بپردازیم. این مطالعه، به سه نوع پویایی هویتی انسجام زا، انسجام زدا و بینابینی در این افراد رسیده است که در آن میان، پویایی هویتی انسجام زا، در مقایسه با دو دیگر، پویایی هویتی غالب بوده است، بدین معنی که، علی رغم منزلت پایین این محله در شهر، اکثریت افراد مورد مطالعه، خود را به صورت مثبت به آن متعلق دانسته اند. نتایج بدست آمده از این پژوهش در مجموع نشان می دهد که این محله، به عنوان محله ای یک پارچه و منسجم قابل معرفی است که افراد مورد مطالعه ساکن آن تمام نیازهای اجتماعی و فردی خود را درون محله برطرف می کنند و در بستر زندگی روزانه خود، بدون تنش و تعارض قابل توجهی در رابطه با هویت جمعی شان، زندگی می کنند و بدون در نظر گرفتن شرایط فقر، زندگی بسامان و یک پارچه ای دارند.

در مورد گویش های کشور، این نگرانی غالب وجود دارد که با توسعه سواد آموزی، فن آوری، رسانه های همگانی و... زبان رسمی کشور کم کم حضور خود را بر گویش های منطقه ای حاکم کرده و پدیده زوال یا مرگ گویش بروز کند.
جهت تحقیق درباره چند و چون این نگرانی، مطالعه ای موردی در حوزه انسان شناسی زبان و با تمرکز بر دو مبحث حفظ زبانی و تغییر زبانی درباره گویش بختیاری شهر مسجد سلیمان صورت گرفت. در این بررسی میدانی پرسش نامه ای تهیه شد که شامل حدود سی پرسش بسته و باز بود. سعی شده بود تا این پرسش ها عواملی را که تصور می شود در پدیده زوال گویش ها دخیل هستند شامل باشند. نتایج حاصل از این بررسی، کد گذاری و آمارگیری شد و به صورت جداول و نمودارهای متعددی تنظیم گردید که نمونه هایی از آنها در اینجا آورده شده است. ارزیابی آمار به دست آمده می تواند سمت و سوی حرکت گویش مورد نظر و نیز میزان تاثیر عوامل گوناگون را بر حفظ یا زوال آن تا حدودی مشخص سازد.

عنوان فرعی کتاب، «شرح چند نظریه در افسانه شناسی و نقد یک اصطلاح»، روشن گر محتوای کتابی است در بیست فصل در نقد اصطلاح «اسطوره» و مروری گذرا بر چند مکتب اسطوره شناسی.
مهم ترین بخش کتاب، که نظر تازه ای در باب افسانه و اسطوره به دست می دهد، کاوشی در سابقه افسانه و پیدایی واژه اسطوره در نوشته های فارسی است.
نویسنده محترم می توانست این نظر را به صورت مقاله ای مستقل مطرح کند. چون بقیه فصول کتاب حاوی مطالبی تکراری و شتابزده درباره نظریات کاسیرر، مالینوفسکی، الیاده، دورکیم و استروس است که قبلا توسط اسطوره پژوهان به شکلی عمیق تر بررسی و تحلیل شده است.)بهار، 1375؛ باستید، 1370؛ اسماعیل پور، (1377...

ژان - ماری گنو که سال ها در مقام نماینده دایم فرانسه در اتحادیه اروپا خدمت می کرد و از نزدیک با محیط دیپلماتیک و پی آمدهای جهانی شدن در این حوزه یعنی در دگرگون شدن روابط میان دولت های ملی و حدود اختیارات آن ها آشنا بود، در سال 1993 کتاب پایان دموکراسی را به انتشار رساند. این کتاب در شور و هیجان پیروزمندانه ای که ناشی از سقوط کمونیسم، فروپاشی شوروی و بلوک شرق و فروریختن دیوار برلین بود، و در هیجان و افسونی که کتاب فوکویاما و طرح موضوع «پایان ایدئولوژی ها» و «پایان تاریخ» برانگیخته بود، نوعی حرکت خلاف جریان به شمار می آمد. البته نظریاتی که فوکویاما در ابتدای دهه 1980 شروع به مطرح کردن آن ها نموده بود، تا اندازه زیادی تکراری بودند و از مباحث جامعه شناسایی چون ریمون آرون، دانیل بل و مارتین لیپست که از دهه 1960 پنداره «جامعه پسا صنعتی» و «پایان دولت» را به سود «جامعه دانش» مطرح کرده بودند الهام گرفته بودند...

جهان روایی از ابتدای اندیشه کلاسیک و آغاز مسیحیت وجه غالب فرهنگ غرب بوده است. این قاعده کلی در قالب پنداره وحدت و یگانگی نوع بشر، باور به اینکه تمام ابنا بشر خاستگاهی یکسان دارند و در پیشگاه خداوند یکسان هستند، بیان شده است. این پنداره مسیحی در طول عصر روشنگری غیر دینی شد و مفاهیم مربوط به یکسانی ماهیت انسانی و حقوق جهانی بشر از دل آن بیرون آمد. در همین زمان روش علمی در غرب به وجود آمد تا این انگاره را در نزد کاربران خود به وجود آورد که کلید راهیابی به دانش و شناختی جهان شمول را دریافته اند. به بیان دیگر قاعده جهان روایی یکی از قدرتمندترین ابزارهای فرهنگ غرب بوده و مفهومی است که در کانون خود باروری و توسعه تمدن غرب بوده است...

این کتاب که اولین کتاب استرینگر در این زمینه است، به معرفی پژوهش عملی پرداخته و آن را به گونه ای کاربردی به عنوان راهنمای عملی همه کسانی که در صدد هستند تا با رویکردی مشارکتی، عاملان تغییراتی به نفع مردم باشند، معرفی می کند. در این کتاب اصول پژوهش عملی جامعه گرا به زبانی ساده تشریح شده و در واقع به گونه ای گام به گام آموزش داده می شود. نویسنده در این کتاب فرایند انجام این پژوهش را همراه با مثال های فراوانی بر گرفته از تجارب شخصی اش (داخل قاب هایی درون متن) مطرح می کند...

سفرنامه آقای کریمی مجموعه سه سفر به قلمرو بختیاری ها است که در سال های 1349، 1351 و 1352 شمسی انجام پذیرفته است. سفرهای اول و دوم در اواخر بهار صورت گرفته و در طول آن ها مناطقی از پهنه سردسیری مطالعه شده است و سفر سوم پاییزی گشت و گذاری به قلمرو گرمسیری بوده است. مجموع سفرها 85 روز به طول انجامیده است.
سفرنامه نویسی با سابقه کهن خود رسمی بوده متداول که تا اواخر دوران قاجاریه بسیاری از حکام، مامورین دولتی و روشنفکران زمان به نوشتن آن اهتمام می ورزیدند ولی به خاطر وسعت و شاخه شاخه شدن علوم به مرور از اهمیت سفرنامه نویسی کاسته گردید ولی هنوز هم دارای اهمیت ویژه ای است و آن بدین دلیل است که: اگر بخواهیم یک کتاب مثلا یک تک نگاری منطقه ای را با اصول متداول امروزی تالیف کنیم مقید هستیم که در آغاز به معرفی تاریخی و جغرافیایی منطقه بپردازیم و پس از آن به بررسی مساکن و جمعیت، گروه ها و قشرها و... بپردازیم...

از زمانی که ویلیام تامس، عتیقه شناس انگلیسی، اصطلاح "فلکلر" را به جای اصطلاح های «رسوم کهن عامه» و «ادبیات عامه» به جامعه انگلیسی زبان پیشنهاد کرد)در 12 اوت 1846 (، بیش از 150 سال می گذرد. با اینکه کاربرد این واژه در ادبیات انگلیسی 25 سال قدیم تر از کاربرد اصطلاح "کالچر" (فرهنگ) به مفهومی است که ادوارد تیلر، مرم شناس انگلیسی نخستین بار آن را در 1871 در کتاب فرهنگ ابتدایی به کار برد، لیکن هنوز بر سر مفهوم و دامنه و قلمرو فلکلر در میان علمای فلکلر شناس بحث و گفتگو است...

نوشتار حاضر حاصل نگاهی به کتاب نمادهای طبیعی از مری داگلاس انسان شناسی شهیر بریتانیایی است و باید آن را گزارشی تفسیری از این کتاب دانست.
در این جا سعی شده که با شروع از مبانی و زمینه این اثر، منظر خاص آن مشخص شود. سپس با مبنا قرار دادن مفاهیم کلیدی کتاب، پنداره نظری اثر شرح داده شده و روشن گردد که چگونه داگلاس تظاهرات منسکی و مباحث خداشناختی (تئولوژیک) متناظر با آن ها را در ارتباط با شرایط/ موقعیت اجتماعی عاملین، تبیین می کند.
این کتاب حاصل تاملی نظری بر مواد مردم نگارانه در جهت ایجاد یک نظریه است. آشنایی با کتاب های نظری - به ویژه این کتاب به خاطر مباحث خاصی که در قلمرو انسان شناسی دین و اعتقادات مطرح کرده - ضرورتی برای حوزه انسان شناسی ایران است که تا حال کمتر خود را درگیر مباحث نظری کرده است...

بررسی وضعیت وجود آدمی و نسبت آن با تاریخ و فرهنگ، شاید محوری ترین مساله ای باشد که در عرصه انسان شناسی ادبیات می بایست هماره مورد توجه واقع گردد. و البته پرسشگری در این مقوله، به گفته مارتین هایدگر، تقوای تفکر است.)هایدگر، 1377: 42 (حال انسان شناسی ادبیات می کوشد با توسل به بازنمودهای آدمیان در آثار ادبی به شناخت انسان اهتمام ورزد. به عبارت دیگر برای شناخت انسان از وجود او، پا را بیرون می نهد و به تجلیات وجودیش در شیوه زندگی، اقتصاد، خانواده، مذهب، هنر و... روی می آورد. انسان شناسی ادبیات معطوف به این رویکرد دیالکتیک در آن مساله اساسی است...