نشریه مطالعات جامعه شناختی
پیاپی 22 (زمستان 1382)

بررسی عوامل خطر ساز و عوامل حمایت کننده به عنوان پیش بینی کننده هایی برای آلودگی نوجوانان و جوانان به سو مصرف موادی چون الکل سیگار و مواد مخدر اهداف کارسازی برای برنامه های پیشگیری مداخله گرانه محسوب می شوند سازمان های دولتی مسئول و سازمان های غیر دولتی مرتبط با آن باید شناخت عوامل خطر ساز وعوامل حمایت کننده را در برنامه ریزهای خود مد نظر داشته باشند تحقیقی که این مقاله بر اساس داده های آن نوشته شده با هدف شناخت عوامل خطر ساز و تهدید کننده فرا راه دانش آموزان 15 تا 18 ساله شاغل به تحصیل در مدارس راهنمائی و دبیرستانهای دخترانه و پسرانه شهری و روستایی روزانه در ایران در آلوه شدن به سو مصرف مواد مخدر الکل و سیگار انجام شده است پرسش نامه طراحی شده این پژوهش پیمایشی ملی داده های مربوط به عوامل خطر ساز در خانواده های دانش آموزان گروه های همالان ودوستان مدرسه محل تحصیل و محله زندگی و ویژگی های شخصی آنان را از نمونه ای حدود 8000 نفر در سراسر کشور جمع آوری کرده است تجزیه وتحلیل داده های جمع آوری شده نشان داده است که بیش از یک پنجم دانش آموزان در معرض خطر آلودگی به سیگار وبیش از 15 در صد آنان در معرض خطر آلودگی به مواد مخدر قرار دارند خطر آلودگی با افزایش سن دانش آموزان در دسترس بودن مواد در محله و همسایگی نگرش مثبت نسبت به سو مصرف مواد و آلودگی گروه همالان و دوستان به مواد افزایش می یابد در این تحقیق مهمترین عوامل خطر ساز و حمایت کننده به گروه همالان ودوستان کنترل خانوادگی مدرسه محل تحصیل خود باوری دانش آموزاان و همبستگی خانوادگی ارتباط پیدا کرده است

رابطه بین فرهنگ قدرتمند و فرهنگ بی قدرت با نظام شهروندی در فضای جهانی محلی محل توجه اصلی این مقاله است این مقاله مدل ماتریسی را ارائه می کنده که بر اساس آن چگونگی تعامل فرهنگی با روند محلی شدن و جهانی شدن مورد تحلیل قرار می گیرند با ین نگاه مطالعه فرهنگی در فضای جهانی محلی یک چالش جدی برای مطالعات فرهنگ شناسی با رویکرد مردم شناسی که فرهنگ را در یک فضای بومی مورد مطالعه قرار می دهد محسوب می شود در اینجا زمانی یک فرهنگ قدرتمند محسوب می شود که شهروندان در آن فرهنگ احساس افتخار داشته باشند افتخار به فرهنگ و تمدن بومی و یا احساس افتخار به پرچم ملی بعنوان یک علامت جدی قدرت یک فرهنگ تلقی شده است از آن طرف فرهنگی بی قدرت محسوب می شود که شهروندان آن احساس شرمندگی نسبت به فرهنگ و تمدن ملی خود داشته اند و احساس فقر ملی گسترده باشد در چنین حالتی آرزوی شهروندی در سایر کشورها و جوامع به صورت قوی دیده می شود با این نگاه لزوما دو تیپ شهروندی مطلق توضیح دهنده فرهنگ قدرتمند و فرهنگ بی قدرت نیست بلکه حداقل چهار تیپ شهروندی را باید از هم متمایز نموده که پیوند معنا داری با نوع تلعق شهروندان یک جامعه به دولت و فرهنگ ملی دارد قویترین فرهنگ در جوامعی شکل میگرند که هم عشق سیاسی و یا تعلق عمیق نسبت به نظام سیاسی و هم تعلق ریشه دار نسبت به فرهنگ ملی وجود داشته باشد از آن طرف ضعیف ترین حالت فرهنگ زمانی ظهور پیدا می کند که شهروند یا شهروندان هم از دولت و نظام سیاسی خود بی زار باشند و همه احساس منفی نسبت به فرهنگ ملی خود داشته باشند یکی از پیامدهای چنین احساسی مهاجرت فیزیکی و مهاجرت فرهنگی است که ممکن است در سطح گسترده ای ظهور پیدا کند

این مقاله بر آن است که تعبیر از جهان شدن به عنوان یک نظام به جای یک فرآیند گمراه کنندهاست و ما را از پرداختن به موضوعات بینادین در باب دولت ملت مسائل ژئوپلیتیک و مناسبات بین المللی غافل می سازد به ویژه این مقاله بر این باور است که هر گونه مداقه در فرایند های سیاسی اقتصادی و فرهنگی باید شامل دو حوزه که اغلب مورد بی توجهی هستند باشد1) از حضور دولت به خصوص دولت ایالات متحده آمریکا به عنوان بازیگر اصلی در فرایند های بین المللی به هیچ وجه کاسته نشده است 2) درک دولت آمریکا و نقش آن در مناسبات جهانی باید حضور و قدرت مرام آمریکایی که توسط خودآن دولت با همکاری تعداد کثیری از گروه های خصوصی ساخته شده است را در برگیرد در این مقاله پیشنهاد می شود که بررسی تاریخی سیاست خارجی ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم ما را فراتر از تاریخ دیپلماسی متعارف و جهانی شدن می برد و به سوی غور در شبکه متشکل از دولت و حوزه خصوصی هدایت می کند در عین حال این نوشتار مقوله سیادت که به معنای تحمیل شبکه دولت آمریکا و حوزه خصوصی به بقیه جهان است را نمی پذیرد بر عکس تنشها و حتی تضادهای موجود در سیاست خارجی ایالالت متحده و ایدئولوژی آمریکائی منجر به گشایش فضائی کالبدی و گفتمانی می شود که در آن واکنشها و چانه زنی های سیاسی مجال ظهور نمی یابند ما تنها نظاره گران قدرت آمریکا نیستیم اما نیرویمان تحت مقوله های مجردی چون جهانی محلی شدن محدود می شود

به دنبال فرایند اصلاحات اراضی در ایران مسولین کشاورزی کشور در صدد تاسیس واحدهای جمعی دولتی و نیمه دولتی از قبیل شرکتهای سهامی زراعی واحدهای تعاونی تولید و شرکتهای کشت و صنعت برآمدند تا بتوانند مشکلاتی را که در ارتباط با کاهش محصولات و مهاجرتهای شدید روستائی به وجود آمده بود جبران نمایند این واحدها به دلایل مختلف از جمله عدم مشارکت و همیاری کشاورزان و عدم تطابق الگوهای به کار رفته با جامعه سنتی ایران نتوانستند موفقیتی کسب نمایند و پس از انقلاب غالبا فعالیت آنها متوقف شد و یا از هم پاشیده شدند بعد از انقلاب در برخی از مناطق ایران از جمله در منطقه سربند اراک روستائیان خود با یاری گرفتن از تجارب مبتنی بر دانش بومی توانستند اراضی کشاورزی بسیار پراکنده و قطعه قطعه خود را یک پارچه سازند و فارغ از هر گونه بوروکراسی اداری و در مواردی هم با کمک و راهنمائی مروجین کشاورزی که سعی در تلفیق دانش علمی و دانش بومی داشند مشکل قطعه قطعه بودن اراضی خود را حل کنند و در حقیقت کشاورزی سنتی خود را با تکنولوژی مدرن همنوا سازند

در این مقاله با تاکید بر مفهوم سازی در تحقیقات اجتماعی تجربی لزوم مبتنی بودن شاخص قشربندی اجتماعی بر مفهوم سازی نظری مطرح می شود سپس مفهوم فونکسیونالیستی دیویس و مور از قشربندی اجتماعی تحت عنوان نظریه کارکردی قشربندی اجتماعی بازسازی می شود و بر تمایز این مفهوم سازی نظری از مفهوم طبقات اجتماعی مارکس تاکید می شود بر اساس این مفهوم سازی استدلال می شود که ساختار پرستیژ شغلی تنها شاخص مناسب برای قشربندی اجتماعی است و با بررسی انتقادی شاخصهای رایج مانند پایگاه اجتماعی اقتصادی که عمدتا ترکیبی از در آمد و تحصیلات هستند نشان داده می شود که این شاخصها عموما فاقد مفهوم سازی نظری اند و مبین هیچ مقوله اجتماعی معینی نیستند و لاجرم شاخص مناسبی برای قشربندی اجتماعی ننخواهند بود

این مقاله تعدادی چند از نظریه های جامعه شناختی معاصر در باب جهانی شدن را به این دلیل که به لحاظ تاریخی اغلب سطحی هستند انواع مقاومتهای فرهنگی در مقابل معیار گسترش جهانی را کمترمورد توجه قرار می دهند ونیز اغلب نقش دولت را در ترتیب دادن به واکنشهای معطوف به دگرگونی های جهانی نادیده می گیرند و مورد انتقاد قرار می دهد مقاله به منظور دستیبانی به دیدگاهی نقادانه بر مطالعات جرج ریتزر در مورد مک دونالدزی شدن به ویژه کتاب اخیرش با عنوان جهانی شدن هیچ تکیه می کند ریتزر بر این عقیده است که حجم زیادی از فرهنگ جهانی دارای ماهیت معتبری نیست به زمان ومکان بی توجه است و فرهنگهای محلی را از محتوای منحصر به فردشان بر ی می سازد نوشته های ریتزر به طور فزاینده ای جهت بدبینانه به خود گرفته اند و وابستگی مولف را به آزا ماکس وبر در باب عقلانی شدن جامعه تقویت می کنند در مقابل عقاید ریتزر این مقاله استدلال می کنده که دو بعد مهم مقاومتفرهنگی در مقابل جهانی گرایی پوچ انگارانه موجود است حضور چهره زیبائی شناختی قوی در زمینه فرهنگ و بسیج قدرت سیاسی با هدف مقاومتدر مقابل معیار گستری جهانی مقاله طی استدلال فوق مواردی چند را که در آنها جوامع به واسطه زیبائی شناسی قوی و اراده سیاسی توانسته اند در مقابل فشارهای جهانی برونی که هدف معیار گستری دارند مقاومت کنند بر می شمارد.

کاهش اساسی و مستمر مرگ و میر همراه با سطح بالائی از زاد و ولد و باروری منجر به رشد شتابان جمعیت در ایران در نیم قرن اخیر شد.در طی این مدت میانگین میزان رشد سالانه جمعیت رقمی در حدود 3 درصد بود و لذا تعداد جمعیت به چهار برابر افزایش یافت.بعد از اعلام موضع طرفداری از افزایش رشد جمعیت توسط دولت ایران در مجمع عمومی سازمان ملل در اوایل دهه ی 1340 در اواسط همان دهه موضع طرفدارانه دولت ایران کاملا تغییر یافت و از سال 1346 برنامه تنظیم خانواده با حمایت کامل و مستقیم دولت آغاز گردید.هر چند براساس نتایج سر شماری سال 1355 نشانه هایی از کاهش باروری مشهود بود.ولی میزان کاهش در حدی که امنظار می رفت و برنامه ریزی شده بود نبود.بعد از انقلاب اسلامی در سال 1357 مجددا جو طرفدار افزایش رشد جمعیت غالب شد و تقریبا برای یک دهه حمایت از اعمال سیاست تنظیم خانواده متوقف گردید.تجربه میزان رشد سالانه بی سابقه جمعیت بالغ بر 4 درصد در سالهای 1355 تا 1356 نتیجه غلبه چنین جوی بود که البته هجوم آوارگان و پناهندگان افغانی و معاودین عراقی در طی این ساله نیز مزید بر علت شده بود.از سال 1366 مجددا نگرانی در مورد آینده رشد جمعیت کشور جدی شد و این امر متعاقب با فروکش کردن جو طرفدار جمعیت و از سرگیری برنامه تنظیم خانواده در چار چوب برنامه های توسعه توسط دولت در سال 1367 گردید.چنین تغییر ناگهانی در دیدگاه های و سیاستها منجر به کاهش اساسی ومستمر باروری در دهه 1370 شد.کاهش سریع مرگ و میر نوزادان و اطفال افزایش میانگین سن ازدواج زنان افزایش نسبی هزینه فرزندان افزایش میزانهای با سوادی شهرنشینی آگاهی عمومی در زمینه موضوعات و مسایل جمعیتی و بالاخره برنامه از نو احیا شده تنظیم خانواده که مشروعیتی نهادینه داشته و مورد حمایت سازمان های بین المللی نیز قرار گرفته است عوامل اصلی زمینه ساز کاهش باروری در ایران در دو دهه اخیر بوده اند.

این مقاله ضمن بررسی انتقادی بینشهای کهن گران و ابزار گرایان در مطالعات قومی سعی کرده است تا مدلی برای مطالعات قومی در ایران ارائه دهد و این مدل را در مطالعه مسائل قومی در سیستان و بلوچستان به کار بندد با توجه به اهمیت یافتن مسائل قومیت و مناقشات قومی این مدل می تواند در حل مسائلی قومی یاری رساند مطالعات تجربی این مقاله که در سیستان و بلوچستان انجام شده است بیانگر تغییرات شگرفی است که در امر آگاهی یافتن از مسائل قومی به وقوع پیوسته است آگاهی از خود و دیگری از اهم این مسائل است

توسعه روستایی یکی ازمحورهای عمده سیاست دولت بعد از انقلاب بوده است بعد از انقلاب دولت برنامه های مختلفی را برای توسعه مناطق روستائی کشور انجام داد که غالبا با تاکید بر رویکرد مردم گرایی و برابرخواهانه همراه بوده است گفته می شود که سیاستهای توسعه به طور کلی و سیاستهای توسعه روستائی بطور اخص نقشی اساسی در فرایند تضعیف تصلب ساختار اجتماعی و تکثیر مواضع اجتماعی و تسهیل شرایط انعطاف پذیری ایفا می کند این مقاله سعی دارد اثر برنامه های توسعه روستائی را بعد از انقلاب بر تحرک شغلی روستائیان در تعدادی از روستاهای برگزیده با استفاده از روش مقایسه ای پس از رویداد بررسی کند مقاله نتیجه می گیرد که هر چند تحرک شغلی عموما در روستاهایی که بیشتر برنامه های روستای در آنها اجرا شده است بیشتر می باشد ولی گرایش زیادی برای اشغال پایگاه شغلی قبلی خصوصا در تحرک درون نسلی مشاهده می شود بررسی نشان داد که غالب تحرکهای شغلی (خوه رو به بالا و خواه رو به پائین) دارای برد کوتاه ومعطوف به طبقات همجوار بوده است موقعیت قبلی افراد مورد مطالعه و همچنین ویژگی های اقتصادی واجتماعی آنان در تغییر پایگاه شغلی بیش از برنمه ها موثر بوده است این موضوع تا حد زیادی به ماهیت برنامه های توسعه روستائی و محدودیت ساختاری جامعه روستائی از نظر گنجایش تعداد مواضع شغلی مربوط می شود

در تحقیق حاضر دو هدف اساسی دنبال شده است هدف اول به دنبال تمییز و تشخیص الگوهای رفتاری و نحوه انطباق دانشجویان با شرایط و ساختارهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی حاکم در ایران است تا بتواند درجه و میزان پذیرش یا نفی ارزشهای فرهنگی و سنتی و نیز نظام سیاسی حاکم را در محیطهای آموزش عالی نشان دهد از این منظر دو الگوی رفتاری و نیز شیوه انطباق با نظام ارزشهای فرهنگی و سیاسی حاکم در جوانان قابل تشخیص است بیگانگی فعال و بیگانگی منفعل هدف دوم تحقیق ناظر بر بررسی تطبیقی دو گروه از بیگانه های فعال و منفعل در محیطهای دانشجویی بر اساس برخی ویژگی های فردی اجتماعی جمعیتی و نیز خصوصیات رفتاری نگرشها و ناظم باورها و ارزشهای دانشجویان است با کربرد روش پیمایش و با استفاده از تکنیک مصاحبه هدایت شه و متمرکز بر روی گروه هدف از 243 دانشجوی شاغل به تحصیل در سه مقطع لیسانس فوق لیسانس و دکتری و در 24 رشته تحصیلی مختلف در دانشگاه های دولتی شهر تهران در سال تحصیلی 80-79 از طریق نمونه گیری طبقه ای با دقت احتمالی مطلوب 0،5 و ضریب اطمینان 95% انتخاب شده بوند اطلاعات مورد نیاز جمع آوری گردید در این تحقیق بالغ بر 24 متغیر از طریق ساخت مقیاس و شاخص اندازه گیری شد جهت احتساب روایی مقیاسها و شاخصها از آلفای کرونباخ با دامنه صفر تا یک استفاده گردید در تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات از آزمون و آزمون X استفاده شد نتایج تحقیق نشان می دهند که دو گروه از بیگانه های فعال و منفعل از حیث میزان بیگانگی سیاسی و اجتماعی سن و ضعیت تاهل و مقطع تحصیلی تفاوت معنی داری از لحاظ آماری ندارند مع الوصف برحسب گروه جنسی پایگاه اجتماعی اقتصادی محل سکونت ارتباط با وسایل ارتباط جمعی و جستجوی اطلعات از طریق رسانه ها معدل تحصیلی اندازه گروه ایدئولوژی سیاسی ساختار خانواده احساس خود اثر بخشی نیاز به موفقیت احساس از خود بیگانگی اصلاح طلبی تمایل به شورش و طغیان درجه خوش بینی میزان بدبینی دیگر خواهی خود خواهی انزوای ارزشی دین مناسکی تمایلات روشنفکرانه احساس گرایی نوع دوستی اخلاق گرائی و میل به مشارکت و فعالیت در فراشدهای سیاسی و اجتماعی تفاوت معنی داری میان آنان وجود دارد

ابن خلدون یکی از چهره های مهم و شاخص در تاریخ نظریه اجتماعی است در دهه های اخیر علاقه فوق العاده به میراث فکری ابن خلدون یعنی مقدمه نشان داده شده است از این جهت مفاهیم ونظریه های که توسط او مطرح شده است توجه مفسرین مقدمه را به خود جلب کرده است از میان مجموعه مفاهیمی که ابن خلدون ابداع کرده است مفهوم عصبیت یکی از مهمترین می باشد تا کنون این مفهوم از دیدگاه های متفاوت و گوناگون مورد توجیه و تفسیر قرار گرفته که این خود موجب ابهام در معنی و کاربرد آن است هدف این مقاله نگریستن به موضوع از منظری متفاوت یعنی جامعه شناسی تاریخی و استفاده از دو مفهوم مهم این حوزه یعنی ساخت اجتماعی و عامل انسانی در تفسیر اندیشه ابن خلدون در مورد عصبیت می باشد درجهت تحقق این هدف پس از بیان مقدمه ای کوتاه به بیان کارهای انجام شده در مورد عصبیت پرداخته شده است در اینجا تمام آثار مکتوب حول دو مفهوم ساخت اجتماعی و عامل انسانی مقوله بندی شده و نشان داده شده است که مفسرین اندیشه ابن خلدون یا ریشه عصبیت را در عوامل ساختی جستجو کرده اند بدون توجه به عامل انسانی و یا در عامل انسانی جستجو کرده اند ولی در یک محدوده جغرافیائی خاص این مقاله تلاش کرده که با استعانت از رویکرد جامعه شناسی تاریخی پس از بیان محدودیتهای هر دو رویکرد به بیان دقیق تری از عصبیت دست یابد

مقاله حاضر قرائتی نقادانه از رمان کودک در زمان (1987) ارائه می دهند که سومین رمان نویسنده معاصر انگلیسی ایان مکیوئین است با این استدلال که داستانهای مکیوئین حکم کالبد شکافی و نقد فرهنگی معاصر را دارند در این مقاله رمان کودک در زمان به منزله مداخله ای ادبی در مباحثه ای فرهنگی قرائت می شود در این قرائت متن رمان نوعی رویا درباره شخصیتها و رویدادهایی تلقی گردیده است که بازنمایی های استعاری یک ساختار روانی هستند ساختار مذکور بیش از آن که به روان نویسنده به منزله یک فرد مربوط باشد به جامعه معاصر و فرهنگ غالب در آن مربوط است به همین سبب هدف نگارنده از قرائت رمان مکیوئین معلوم کردن امیلا سرکوب شده یا خیال پردازی های شخصی مکیئین نیست بلکه نگارنده می کوشد از راه تحلیل این روایت به منزله بر ساختاری ادبی ناخود آگاه اجتماعی را مورد برریس قرار دهد به بیان دیگر در این مقاله دنیای کابوس گونه ای که مکیوئین در داستانهایش ترسیم می کند زمینه ای اجامناعی محسوب گردیده است که نفس فرد در بطن آن شکل میگیرد