نشریه مطالعات جامعه شناختی
پیاپی 25 (بهار 1384)

به موازات تغییر در اصول و مفاهیم تئوری های جریان عمده توسعه (به ویژه نوسازی) در دهه های اخیر از جمله تغییر؛ از اصل کارکردگرایی به سرزمین گرایی، ازاصل نوسازی استاندارد به تکثرگرایی فرهنگی و ازاصل رشد اقتصادی به پایداری اکولوژیکی، شیوه تحلیل جمعیت و تعاملات آن با پدیده های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متحول شد. فرایند این تغییرات را می توان از تئوری انتقال جمیعت به رژیم های جمعیتی، ازتبیین های ساختاری به تحلیل های نهادی و ازتحلیل در قالب نظریه های رفتارمنطقی و عقلانیت آگاهانه به تاکید برهویت و عقلانیت ناآگاهانه مشاهده و تشریح کرد. این نوشتار به بیان فرآیند مذکور در حوزه جمعیت و توسعه روستایی و عمدتا به تشریح اهمیت عناصر و شرائط نهادی در شکل گیری چارچوب های نظری به منظور تحلیل جمعیت و توسعه روستایی می پردازد.

باروری در ایران در سه دهه گذشته به طور چشمگیری کاهش یافته است. اگر چه تحقیقات متعددی در زمینه تحولات باروری در ایران انجام شده، اما تاکنون رابطه تغییرات خانواده و باروری کمتر مدنظر محققین قرار گرفته است. این پژوهش، با استفاده از چارچوب نهادی تحلیل باروری، تاثیر ابعاد و تغییرات خانواده بر نگرش ها و رفتارهای باروری را با ارائه مطالعه ای موردی از استان یزد مورد بررسی قرار می دهد. منبع اصلی داده های این مقاله، داده های طرح «بررسی تحولات باروری در ایران» است و از سایر داده های موجود در این زمینه نیز استفاده شده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که طی چند دهه اخیر تغییرات سریعی در رفتارها و نگرشهای باروری رخ داده است. بافت سنتی خانواده نیز آمیزه ای از تداوم و تغییر را تجربه کرده است. سرعت شدید کاهش باروری را نمی توان به تغییر اشکال سنتی خانواده ارتباط داد زیرا کاهش سریع باروری ملازم با تحولات سریع در عناصر سنتی حیات خانواده نبوده و بر خلاف پیش بینی های قبلی برخی از صاحب نظران نوعی همگرایی خطی به سمت مدل خانواده هسته ای غربی صورت نگرفته است.

ارزش ها از جمله مفاهیمی اند که از دیر باز ذهن بشر را به خود مشغول داشته اند. اگرچه ابتدا فیلسوفان به آن پرداخته اند، اما به تدریج با توجه به اهمیت شان، در بخش های مختلف معرفت بشری مطرح شده اند و امروزه علوم متعددی خود را نیازمند به شناخت آنها می دانند و از دیدگاه های گوناگون به آنها می پردازند. شاید علت این باشد که ارزش ها در واقع مفاهیمی اند که زندگی آدمی از آنها معنی می گیرد و آنها راهنماهای مؤثری برای هدایت انسان هااند. در حقیقت در پشت همه انواع رفتارها و گرایشهای جمعی، همه سازمانها، الگوها، نشانه های اجتماعی، نقش ها و رمزها، دنیایی از تصورات و ارزش های جمعی قرار دارد (گورویچ و دیگران 1349: 122)و فقط پس از فهم این ارزش هاست که قادر به توجیه رفتارها خواهیم بود. با توجه به اهمیت ارزش ها در جهان امروز شناخت آنها از مسائل اصلی عصر حاضر است.

ظهور و رونق گفتمان کثرت گرایی فرهنگی در سایه ی تحولاتی که تحت عنوان «جهانی شدن» مطرح شده اند، موجب توجه به گونا گونی فرهنگی درون سرزمینی، واگذاری بخشی از اختیارات به اقلیت ها و قومیت های فرهنگی، تعدیل سیاست ها، احقاق حقوق شهروندان، حرکت به سوی نظام های غیرمتمرکز و اتخاذ راهبرد کثرت گرایی فرهنگی از جانب کشورهای مختلف شده است. در این مقاله، رونق گفتمان کثرت گرایی فرهنگی و تاثیر آن بر فرهنگ سیاسی، مدنی و مشارکتی مورد بحث قرار خواهد گرفت.

دولت مهمترین نهاد جامعه است و جامعه شناسی علم شناخت نهادهای اجتماعی است. تاکنون تحلیل و تبیین تحولات اجتماعی و اقتصادی دربیشتر پژوهش ها تحت الشعاع پارادایم ها و رویکردهای مسلطی مانند نوسازی ، وابستگی ونظام جهانی بوده و از بررسی نقش نهاد دولت در تحولات غفلت شده است.این مقاله با رویکرد نهادگرایی تطبیقی بررسی مجدد مفهوم دولت و بازگشت به آن را در تحلیل های جامعه شناسی مطرح می کند و جایگاه و نقش مؤثر دولت را از رویکردی خاص که آن را یک نهاد مهم اجتماعی تلقی می کند، برطبق نظریه های مختلف، نشان می دهد و عوامل بازگشت به دولت به عنوان یک نهاد اجتماعی را تعیین و چالش های مربوطه را مطرح می سازد.

در مقاله حاضر موضوع خرید از سه رویکرد بررسی می شود. رویکرد اول مطالعات جامعه شناختی است که در آن خرید، صرفا بخشی از موضوع مطالعه جامعه شناسی است. در این رویکرد بیشتر بر گونه شناسی خریداران تاکید می شود. در رویکرد دوم، خرید با مقوله عام تری به نام مصرف بهم می آمیزد. در این رویکرد به طور ویژه از والتر بنیامین یاد می کنیم. در نگاه او مراکز خرید، فضاهایی برای سلطه بیشتر سرمایه داری اند. در رویکرد سوم یعنی رویکرد مطالعات فرهنگی به موضوع خرید پرداخته می شود. خرید تا اندازه ای از موضوع مصرف استقلال می یابد و نگاه به خرید، مثبت، خلاق و سازنده می شود. نتیجه آنکه، خرید در مطالعات فرهنگی نشان دهنده حرکت بنیادی در اصول ساختاری جامعه از تولید به مصرف است. خرید قلمرویی از کنش اجتماعی، تعامل و تجربه است که تا اندازه زیادی رفتارهای زندگی روزمره مردم شهری را ساخت می دهد.

هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر مشارکت اجتماعی زنان روستایی در فرایند توسعه است. این پژوهش به روش پیمایش و با استفاده از تکنیک مصاحبه (در فاصله ماه های مهر تا اردیبهشت سال 1382 در یکی از روستاهای استان آذربایجان شرقی انجام شده و نتایج مصاحبه های به عمل آمده از 155 زن این روستا که بین سنین 15 تا 60 سال قرار داشتند، مورد تحلیل قرار گرفته است. میانگین مشارکت اجتماعی زنان روستایی، سطح پایینی داشته و فقط 4 درصد پاسخگویان، مشارکت اجتماعی بالایی داشته اند. براساس تحلیل های آماری انجام شده، وجود رابطه بین مشارکت اجتماعی زنان روستایی با متغیرهای نگرش زنان نسبت به خود (عوامل درونی)، سن، تحصیلات (عوامل زمینه ای)، میزان دسترسی آنها به مراکز شهری و همچنین وسایل ارتباط جمعی (عوامل ساختاری) تایید شده است.

میزان مشارکت زنان در عرصه های مختلف اجتماعی به ویژه سطح برگزیدگان سیاسی یکی ازشاخص های توسعه و نوسازی سیاسی است. در این تحقیق علاوه بر مرور تاریخچه مشارکت زنان در سطح نخبگان در عرصه ملی و بین المللی، اولویت های ارزشی و نگرش دختران و پسران جوان نسبت به مشارکت سیاسی زنان در سطح نخبگان نیز بررسی شده است. پژوهش حاضر از نوع پیمایش و اطلاعات مورد نیاز از طریق پرسشنامه جمع آوری شده است. نتایج تحقیق حاکی از این است که: 1- اگر چه جو حاکم بر اولویت ها و خواسته های جوانان، مادی است اما پسران بیشتر از دختران، مادی فکر می کنند2- بین جنسیت و نگرش نسبت به مشارکت زنان در سطح نخبگان سیاسی رابطه وجود دارد به نحوی که فقط 7/15 درصد از پسران با مشارکت سیاسی زنان در سطح نخبگان موافق بوده و بقیه، نگرش مخالف و یا متوسط داشته اند.3- 7/57 درصد از دختران با مشارکت سیاسی زنان در سطح برگزیدگان موافقند (به خود آگاهی مدنی رسیده اند) و1/13درصد مخالف اند.4-می توان با معادله رگرسیونی زیر، نگرش جوانان را نسبت به مشارکت زنان در سطح نخبگان سیاسی(Y) پیش بینی کرد: (جنسیت)96/13+(اولویت ارزشی)75/0+61/19=Y