نشریه پژوهش های انقلاب اسلامی
پیاپی 16 (بهار 1395)

قلمروهای شیعی به خصوص در خاور میانه و خلیج فارس سرزمین های وسیع و گسترده و نیز گروه ها و جوامع مختلفی از شیعیان را در بر می گیرد. به این ترتیب مراکز آموزشی و مکاتب فکری این فضای جغرافیایی نیز خروجی های یکسانی را ارائه نداده و اندیشه سیاسی همگونی را تولید نکرده است.
با اینکه تا پیش از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، مکتب نجف به عنوان مکتب غالب در میان شیعیان پذیرفته شده بود، این واقعه مهم تغییرات مهم و شگرفی را در اندیشه سیاسی شیعیان رقم زد و گروه ها و جوامع شیعی را به شدت تحت تاثیر قرار داد. چرا که با مطرح شدن بحث ولایت فقیه و شکل گیری حکومت اسلامی مبتنی بر آن در ایران، مدل فقهی جدیدی متبلور شد و به اندیشه سیاسی غالب در میان جوامع شیعی تبدیل شد.
این مقاله در صدد است با رویکردی توصیفی- تحلیلی، روند این تحولات را مورد بررسی قرار داده و دلایل آن را تحلیل نماید. با دقت در نتایج تحقیق چنین به نظر می رسد که در اثر انقلاب ایران، یک نوع جابجایی جغرافیایی در کانون جوامع شیعی رخ داده و پیرو آن یک دگرگونی ژئوپلیتیک در تفکر سیاسی شیعه به وقوع پیوسته است.

مقاله حاضر به بررسی مفهوم عدالت در مطبوعات ایران بین سال های 1385 تا 1392 با تاکید بر دو روزنامه ی کی هان و شرق می پردازد. در این پژوهش محقق بر آن است تا با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی و استخراج مفاهیم و مقولات مورد نظر در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین نشان دهد که هر یک از این دو روزنامه ی کی هان و شرق چه برداشتی مفهوم عدالت دارند و گفتمان حاکم بر مفهوم پردازی این دو روزنامه را به عنوان دو گفتمان رقیب مورد ارزیابی قرار دهد. متون استخراج شده نیز برای این تحقیق شامل تمام سرمقاله های روزنامه کی هان و شرق می باشد که بر این اساس سعی شد تا سرمقاله های که به موضوع تحقیق نزدیکند و بیشترین نقش را در بازنمود گفتمان حاکم را دارند، بصورت هدفمند انتخاب شود. چرا که روش نمونه گیری هدفمند، در این پژوهش بهتر می تواند پاسخگوی هدفهای تحقیق باشد. نتایج یافته ها حاکی از آن است روزنامه های شرق و کی هان هر یک از منایع گفتمانی خاص تغذیه می کنند و اقتصاد واژگانی و مفاهیمی که به کار می گیرند واجد یک ریشه ی تاریخی/ سیاسی است. مفهوم پردازی روزنامه کی هان از عدالت را می توان ذیل گفتمان دینی سنتی فهم کرد که از نظر تاریخی تبارش به جدال های صدر مشروطه و شکل گیری گفتمان های متعدد در فضا اندیشه ای و سیاسی ایران بر می گردد. تبار دینی گفتمان حاکم بر روزنامه شرق را می توان در آرای نواندیشان دینی منجمله علامه نایینی و آخوند خراسانی در صدر مشروطه جستجو کرد.

تحقیق حاضر با الهام از نگرش سیستمی و رویکرد های آسیب شناسانه به بررسی موانع همکاری دولت و ملت پرداخته و به تبیین این مساله می پردازد که موانع موجود و احتمالی پیش رو چگونه می توانند امنیت ملی جمهوری را در دهه های اخیر و آتی به مخاطره اندازد. از این رو ضرورت وجودی این تحقیق، پرداختن به تحکیم و تعمیق روابط دولت و ملت برای رسیدن به جامعه امن، در راستای دستیابی به اهداف و آرمان های مشترک رهبران انقلابی و ملت می باشد. نویسندگان مقاله معتقدند: بررسی، شناسایی و رفع موانع؛ موجب تقویت و بهبودی روابط دولت و ملت شده و گامی در جهت تقویت همکاری می باشد. از سوی دیگر؛ توجه به این امر مهم و حیاتی، فرصتی را برای دولتمردان و تصمیم گیرندگان عرصه های سیاسی- امنیتی جهت ارتقاء امنیت ملی در آینده را فراهم خواهد کرد. اما غفلت، بی توجهی و عدم اهتمام در شناسایی و حل و فصل مسائل ناشی از آنها؛ موجب ضربه پذیری نظام سیاسی خواهد شد.
بهرحال با بررسی های بعمل آمده نتیجه ای که بدست آمد این است که هریک از موانع اعم از درونی و بیرونی می توانند فرآیند تحقق اهداف و آرمان های نظام سیاسی، دولت و ملت را از درون و بیرون متوقف؛ یا به صورت محسوس کند نموده، بقاء و حیات نظام سیاسی را به مخاطره انداخته و انحرافی در مسیر رشد و کمال جامعه و امنیت جامعه ایجاد کنند. بنابراین شناخت موانع با رویکردهای آسیب شناسانه این فرصت را به دولتمردان خواهد داد تا بتواند موانع، تهدیدات، آفات را شناخته و به خنثی سازی آنها پرداخته و به پایداری، بقاء و امنیت ملی کشور کمک نمایند.

از نگاه شارع مقدس اسلام، جان افراد مسلمان از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و تعرض و تعدی نسبت بدان افزون بر مسئولیت اخروی، با نوعی واکنش کیفری روبروست و در مقابل، احیای جان یکی از آنها، به منزله ی احیای کل جامعه است. اما چنانچه تامین امنیت جامعه اسلامی در گرو جان نثاری و فداکردن جان مسلمانان باشد، صدور دستور فداکاری و نثار جان، توسط ولی امر مسلمین و حاکم اسلامی یا نائب خاص یا عام ایشان که عبارتست از ولی فقیه جامع الشرایط، هیچ مسئولیت اخروی ای را برای وی در پی نخواهد داشت. از نگاه پژوهش حاضر، می توان از آیات 6 و 36 سوره احزاب، 59 سوره نساء و صحیحه ی زراره و صحیحه ی میثمی و روایت ابوحمزه ثمالی به عنوان مبانی فقهی ولایت پیامبر و ائمه معصومین نسبت به جان افراد و در نتیجه، سلب مسئولیت در برابر زمینه سازی جان سپاری افراد مسلمان، یاد نمود. همچنین، دو دلیل عقلی استلزام عدم تحقق غرض الهی از تشریع و استلزام اختلال نظام زندگی و نیز مقبوله عمر بن حنظله و روایت علماء امتی و دو قاعده ی فقهی نفی سبیل و مصلحت، و به طور کلی، تمامی ادله ی اثبات گر ولایت مطلقه، برای فقیه جامع الشرایط، مبانی فقهی تسری این ولایت، به فقیه دارای شرایط، می باشد. فقهای امامیه در ابواب مختلف فقهی از جمله باب جهاد و امر به معروف و نهی از منکر، بدین بحث پرداخته اند. در تحقیق پیش رو، از روش کتابخانه ای برای گردآروی داده ها و اطلاعات و از شیوه ی توصیفی-تحلیلی برای پردازش اطلاعات گردآوری شده، استفاده شده است.

توسعه مهمترین عرصه رقابت میان جریان های فکری سیاسی بوده و نمای بیرونی مبارزات سیاسی در تاریخ معاصر ایران را می توان با بررسی تاریخ توسعه خواهی ایرانیان مشاهده نمود. در دوره جمهوری اسلامی نیز، جریان های فکری سیاسی با تنوع نگاه خود به توسعه، فضایی از تضاد و رقابت از یکسو و تعامل و تقابل از سوی دیگر آفریده اند. از جمله جریان _هایی که به مساله پیشرفت و توسعه در ایران معاصر پرداخته، جریان روشنفکری دینی است. این جریان، در تلاش برای مدرن کردن آموزه های دینی اسلام با مقتضیات توسعه، می کوشد میان دین و توسعه را جمع، و آنها را با هم سازگار نموده، و با تغییر دادن تفسیر دین با رویکردی علم گرایانه یا جامعه گرایانه یا فلسفی، دین را به گونه ای تفسیر نماید که با آموزه های مدرنیته هماهنگ شود.
پرسشی که در این مقاله مطرح می شود اینست که توسعه در گفتمان جریان روشنفکران دینی چگونه بازنمایی شده است؟ در پاسخ پرسش مطرح شده می توان گفت که گفتمان توسعه در جریان روشنفکران دینی با سازگار نمودن آموزه های اسلام و جامعه ی مدرن غربی و دال مرکزی «مدرنیته اسلامی» بازنمایی شده و دال های شناوری چون استقلال، عدالت اجتماعی، تولید ملی، توسعه فرهنگی و اجتماعی، مردم سالاری دینی، حقوق بشر، جهانی شدن، سرمایه داری ملی، رفاه عمومی و آزادی را پیرامون خود مفصل بندی نموده است. مقاله حاضر می کوشد تا دیدگاه های سروش و سحابی را در زمینه توسعه پس از انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار دهد.

پژوهش حاضر به واکاوی انقلاب اسلامی و پیروزی آن از منظر فرهنگ سیاسی شیعی می پردازد. پدیده انقلاب اسلامی، مصداق یک رخداد بی بدیل سیاسی، اجتماعی و اعتقادی و یا به عنوان یک تحول عمیق فکری درعرصه زندگی اجتماعی انسان است که منشاء مطالعات گوناگونی در فضای داخلی و عرصه های بین المللی شده است. با عنایت به اینکه فرهنگ سیاسی شیعه سنگ بنای نظریه حکومت اسلامی و پیروزی انقلاب اسلامی با نقش محوری حضرت امام خمینی بوده است، اهمیت و ضرورت تحقیق را دوچندان می نماید. روش این مقاله، روش کتابخانه ای با رویکرد تحلیل اسنادی و ابزار گردآوری، جمع آوری و مطالعه منابع، استخراج داده ها، طبقه بندی و بهره برداری وتحلیل آنها می باشد. بدین ترتیب تلاش شده با مطالعه منابع و آثار مرتبط با انقلاب اسلامی و فرهنگ سیاسی شیعه رابطه این دو متغیر بررسی و نحوه تاثیرگذاری آن ترسیم گردد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در فرهنگ سیاسی شیعی سه دسته متغیر در سطح ساختاری قابل شناسایی هستند:1- مولفه ها که شامل عناصری از قبیل اصل امامت، انتظار و غیبت، شهادت و ایثار، معاد، تقیه، عدالت خواهی، امر به معروف و نهی از منکر و مرجعیت شیعه است، که تاثیرات بسزایی در برپایی قیام مردمی وپیروزی انقلاب داشتند. 2- نمادها که شامل نهضت عاشورا، اعیاد مذهبی، سوگواری ها که سهم زیادی در پیروزی انقلاب اسلامی داشته اند. 3- نهاد که مهمترین آن مسجد و کانونهای مشابه می باشد. بر این اساس فرض اساسی که در این پژوهش مطرح می شود این است که رابطه معناداری بین فرهنگ سیاسی شیعی و پیروزی انقلاب اسلامی وجود دارد.

اعمال نفوذ و سلطه گری بشر بر همنوعان خود در دوران های مختلف زندگی انسان به شیوه های متفاوتی وجود داشته است. دوره ی استعمار قدرت های اروپایی تا اواسط قرن بیستم، دوره ی منازعه ی سلطه گران در شکل جنگ و رقابت علنی در نیمه ی اول قرن بیستم با شاخص جنگ های اول و دوم جهانی، دوره ی استعمار نوین و سلطه ی نامرئی در قالب نفوذ در کشورها در دوره ی جنگ سرد، دوره ی سلطه ی جهانی و قلمروهای کلان در پایان قرن بیستم و پس از فروپاشی نظام دوقطبی و دوره-ی جنگ سرد که به «جهانی شدن و جهانی سازی» معروف شده است. جمهوری اسلامی ایران به دلیل موقعیت بی نظیر جغرافیایی در جهان و سیاست های ایدئولوژیکی خود بعد از ظهور و بروز انقلاب اسلامی ایران رفته رفته به یک قدرت منطقه ای مبدل شده که مانعی برای اجرای سیاست های سلطه گرانه ی ایالات متحده ی آمریکا در جهان و به خصوص در منطقه ی غرب آسیا و شمال آفریقا شده است. به همین دلیل در طول حدود چهار دهه آمریکا سیاست های مختلفی را جهت مقابله و یا مهار ایران مورد استفاده قرار داده که تابعی از یکی الگوهای سلطه و استیلا، تعامل و همکاری، نفوذ و رقابت بوده که در این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی به مطالعه ی الگوی رفتاری آمریکا در قبال ایران پس از توافق هسته ای پرداختیم و این نتیجه حاصل شد که این رابطه تابع یک الگوی رفتاری ترکیبی از سلطه و نفوذ است.

یکی از فضیلت ها، بلکه واجبات مسلم دینی حفظ وحدت امت اسلام است، وحدتی که در اکثر کشورهای جهان اسلام بنا به عوامل داخلی و خارجی، مورد غفلت قرار گرفته و بعضا کشور اسلامی به جای ایجاد وحدت بین امت اسلام، خود سردمدار تفرقه و فتنه گشته است و کاری می کند که دشمن خارجی از عهده آن بر نمی آید. ازمسایل بغرنج و بنیان کن جوامع اسلامی که لطمات و خسارات مادی و معنوی جبران ناپذیری بر پیکر امت واحده اسلامی وارد ساخته، تفرقه و نفاق بین مذاهب و ملل اسلامی است. اگر حرص و ولع کشورهای استکباری به منابع و ذخایر جهان را بخصوص در منطقه ثروتمند خاورمیانه مد نظر قرار دهیم و این دو را کنارهم بگذاریم پی به اهمیت این موضوع خواهیم برد و برهم زدن آرامش آن، کاملا روشن خواهد شد. شرایط به گونه ای است که توجه خاص و بصیرت دوچندان می طلبد. این امر از دید مصلحان امت اسلام پنهان نمانده و همواره در صدد ایجاد وحدت بین مسلمین برآمده تا التیام بخش دردهای قلب خونین امت اسلامی باشند.
در قرن حاضر، حضرت امام خمینی از منادیان وحدت اسلامی بودند که نقش بیدارگرانه ای داشته اند. آغاز نهضت اسلامی امام در سال 1342 و وقوع انقلاب اسلامی 1357 ایران نقطه عطف تفکر وحدت اسلامی بود.
دفاع از مسلمانان مظلوم سراسر گیتی بدون در نظر گرفتن مذهب و ملیت خاص، نشانه ی نگاه عمیق ایشان به این مسئله بود. اندیشه ی وحدت امام علی رغم آنکه جنبه ی عبادی سیاسی داشت، آرمان ویژه ای بود که این مقاله در صدد توضیح و تبیین این آرمان است. این سوال اساسی مطرح می شود که مفهوم وحدت در اندیشه حضرت امام خمینی چه بود و امام خمینی در تفکر وحدت امت اسلامی چه انگیزه های داشته و چه اهدافی را دنبال می نمودند؟

در باب مفهوم جنبش نرم افزاری تولید علم، سه ویژگی همگانی بودن، استمرار داشتن و تحول و تغییر بنیادی نهفته است. بررسی جایگاه این جنبش به عنوان پایه و اساس دستیابی به پیشرفت و اقتدار کشور، در قوانین بالادستی به خصوص قانون اساسی (مشروطیت و جمهوری اسلامی ایران) می تواند اولا میزان ارزش و اهمیت آن را و ثانیا ایجاد انگیزه ی مضاعف برای نیل به این هدف والا را موجب شود. ضمن بررسی جایگاه علم در دو قانون اساسی آلمان و کره جنوبی، یافته های پژوهش حاکی از آن است که قانون اساسی مشروطه اگرچه موجب تغییر در باور و اعتقاد حاکمان و مردم نسبت به مقوله علم شد و اصولی در جهت اجباری کردن و رایگان نمودن تحصیل در آن تصویب شد، لکن هدف اصلی از آن انتقال علوم غربی پذیرفته شده در میان یادگیرند گان بود بدون تلاش جدی در جهت توانایی در تولید علم و دانش. اما در قانون اساسی جمهوری اسلامی، سند چشم انداز افق 1404 و نقشه جامع علمی کشور، به واسطه تغییر در آرمان ها و ارزش ها بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، هدف آن است که ضمن توسعه و گسترش علم در میان تمام افراد جامعه، یادگیرند گان با فرآیند علم آشنا شوند تا علاوه بر تولید علم بتوانند در ادامه به تولید ثروت نیز دست پیدا کنند. روش پژوهش حاضر تطبیقی-تحلیلی و اسنادی- توصیفی می باشد.

تا اواخر دهه 1970 رابطه بین سیاست و اقتصاد به صورت انتزاعی و ذهنی از سوی برخی متفکران مارکسیست ساختار گرا مطرح شده بود، اما از دهه 1980 به این سو با شکل گیری مطالعات میان رشته ای رابطه بین سیاست و اقتصاد از حالت انتزاعی خارج شد و بصورت عینی و عملی مورد تحلیل قرار گرفت. یکی از استدلالات اصلی در این حوزه، تاثیر گذاری عوامل اقتصادی بر مناسبات سیاسی است. این مقاله با تاسی از این ادبیات تلاش می کند اولا چگونگی تاثیر گذاری اختلافات اقتصادی بر مناسبات سیاسی و به عبارت دقیق تر تاثیر اقتصاد بر سیاست را در دهه دوم انقلاب مورد واکاوی قرار دهد. ثانیا مشخص می سازد که مکانیسم و ابزار این تاثیر گذاری، سیاست های اقتصادی دولت و به طور خاص برنامه توسعه 5 ساله اول و دوم و لوایح بودجه بوده است و ثالثا نشان می دهد که تاثیر گذاری این عوامل اقتصادی بر مناسبات ساخت سیاسی به دو شکل یعنی اولا انشعاب درون جناح راست و ثانیا ائتلاف بین جناح راست مدرن و چپ تعین یافته است. این بررسی ها نهایتا نشان می دهند که سیاست در دهه دوم انقلاب تا چه میزان تحت تاثیر اقتصاد عمل کرده است و بدین سان مناسبات سیاسی بیش از آن که ماهیتی صرفا سیاسی داشته باشند، تا چه میزان متاثر ازمناسبات اقتصادی عمل نموده اند.