فصلنامه اندیشه نوین دینی
پیاپی 10 (پائی ز 1386)

نوآوری و تحول در علوم، به روش شناسی عالمانه نیاز دارد. این نگاشته در صدد است تا با توجه به ضرورت تحول در علوم، به تاسیس نظریه دیدبانی بپردازد. این نظریه، مدلی از فلسفه مضاف با رویکردهای تاریخی و منطقی است. نگارنده برای روشن شدن نظریه پیشگفته، به تبیین واژگانی چون روش تحقیق، چیستی نظریه، رویکرد، رهیافت، پروژه، رشته علمی، واقعیت، رویکرد منطقی، رویکرد تاریخی، فلسفه مضاف به علوم، فلسفه مضاف به واقعیت، دانش درجه اول، دانش درجه دوم و چیستی فلسفه پرداخته است و سپس با شرح و بسط انواع فلسفه های مضاف، به تعریف آنها و ضرورت تاسیس فلسفه های مضاف تاریخی منطقی (نظریه دیدبانی) و مسایل آن اشاره شده است.

قاعده بسیط الحقیقه یکی از مهم ترین قواعدی است که در حکمت متعالیه کاربردهای زیادی داشته و در حل بسیاری از مسایل غامض فلسفی، کارساز بوده است. اما آیا می توان از این قاعده برای اثبات بساطت واجب (نفی ترکیب از وجدان و فقدان) استفاده کرد؟ در این مقاله بعد از ذکر پیشینه تاریخی و تحلیل قاعده، در پاسخ به پرسش مذکور، بیان گردیده است که در صورت استفاده از این قاعده برای اثبات بساطت واجب، محذوراتی از قبیل مصادره به مطلوب و دور لازم می آید. در نهایت نیز تقریری نو از این قاعده، مبتنی بر اصول صدرایی ارایه شده است.

فارابی، فیض را با قیود متعدد سلبی تبیین می کند و اولین صادر را عقل نخستین معرفی می کند. او پیدایش کثرت از طریق عقول را بر مبنای نظام ثنایی (تعقل ذات خویش و تعقل ذات واجب الوجود) تفسیر می کند، هر چند این تبیین را حکیمان پیشین به ویژه ابن سینا نپذیرفتند. او میان طبیعیات قدیم و نظریه فیض پیوند برقرار می کند و به همین جهت در اکثر رساله هایش تعداد عقول را به ده عقل محدود می کند و می گوید: از عقل اول تا عقل نهم در هر کدام یک عقل و یک فلک ایجاد می شود، اما عقل دهم (عقل فعال) مدبر عالم مادون قمر است. برخلاف نظر برخی نویسندگان، میان مکتوبات فارابی درباره تعداد عقول و افلاک، ناسازگاری وجود ندارد. فارابی در تبیین نظریه اش وامدار افلوطین بوده است، به همین جهت نظریه او با نظریه افلوطین از جهت فرم، شکل ظاهری و ایجاد موجودات، به ضرورت و سلسله مراتب موجودات شباهت دارد؛ اما او مقلد محض افلوطین نبوده و تحولاتی در این نظریه ایجاد کرده است و به همین جهت اختلافاتی میان نظریه او و نظریه افلوطین وجود دارد که عبارتند از:1. دخالت دادن طبیعیات در حوزه مسائل فلسفی؛ 2. تاثیرپذیری از ادبیات دینی؛ 3. تبیین کثرت به شکل ثنایی؛ 4. عدم تلقی یکسان از مفهوم عقل؛ 5. تفاوت سیاق کلام افلوطین و فارابی در برخی مواضع.

تامل ژرف در روایت معرفت نفس و بررسی روایاتی که به گونه ای راه شناخت نفس را پیش روی سالک می گذارند، این نکته را ضروری می سازد که چنین طریقی برای معرفت پروردگار از دیگر براهینی که در روایات ذکر شده است و یا فیلسوفان و متکلمان بدان پرداخته اند، متمایز است.
نزدیکی و در دسترس بودن، یکی بودن راه و راهرو و از همه مهم تر حضوری و شهودی بودن این طریق خداشناسی، سالک را از مقام علم به عین می رساند و برخلاف برخی راه های دیگر که سالک را با مفاهیم و تصورات مشوب می سازند، او را به لقا، دریافت و حاضر شدن در محضر حق نایل می سازد. از سوی دیگر، این طریق، انسان را به تلاش و تزکیه فرا می خواند تا بتواند از رهگذر خودشناسی که با تزکیه نفس همراه است، راه معبود را طی کند.
در این راستا، بررسی روایات معرفت نفس، تقریرها و تبیین های دانشمندان مسلمان و رویکردهای متفاوت آنها می تواند ما را در دستیابی به نظریه مذکور مدد رساند که به تفصیل اشاره خواهد شد

در این مقاله پس از ارائه تعریف هوش و معنویت، به نظرات مختلفی که در مورد هوش معنوی وجود دارند، پرداخته شده است. ابعاد و ویژگی های هر یک از آنها و پژوهش های مربوط به اثرات مثبت هوش معنوی در زندگی فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته و سپس این مفهوم از دیدگاه دینی، مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین برخی از خصوصیات و روش های تقویت آن بیان شد. در خاتمه نیز تفاوت های هوش متعارف و هوش معنوی مطرح گردید.

محدودیت و نقص معرفت بشری و عدم تامین سعادت جامعه انسانی در صورت ابتناء اخلاق بر معرفت بشری، جایگاه دین و نیاز اخلاق به آن را روشن می سازد. قداست بخشی به گزاره های اخلاقی، تایید و تحکیم ضمانت اجرایی دستورات اخلاقی و ارایه اسوه های اخلاقی، ابعاد مختلف این وابستگی است. نظام اخلاقی حاصل از تعامل دین و اخلاق، مبتنی بر هستی شناسی و انسان شناسی دینی است و بر این اساس است که جهان با اراده و تدبیر خدای حکیم و علیم اداره می شود و انسان هم موجودی است که هستی او با مرگ پایان نمی یابد و چگونگی رفتار و خلق و خوی او حیات ابدی وی را شکل می دهد. بر اساس این نوع جهان بینی و انسان شناسی، اخلاق می تواند زمینه سعادت جامعه بشری در زندگی دنیوی و اخروی را تامین کند و انسان را به سرمنزل مقصود برساند

ایمان در اصطلاح شرع کاربردهای فراوانی دارد. کاربرد عام آن در معنای «عمل به دین خدا» به طور مطلق و اعم از اعمال جوانحی و جوارحی است که حقیقت ایمان را تشکیل می دهد. کاربرد خاص ایمان هم استعمال آن در معنای «تصدیق قلبی» است که از آن به «راس الایمان» تعبیر می شود و با وجود آن، گوهر ایمان محقق می گردد. کاربرد ایمان در دیگر اعمال دینی، به اعتبار عمل به دین خدا و تحقق جزئی از ایمان است. علم و معرفت از اجزای حقیقت ایمان و مقدمه تصدیق قلبی هستند. ایمان تصدیقی در حالات احساسی خاصی چون عشق، توکل، اعتماد و رضایت، در ساحت عاطفی و تجربی انسان نمود می یابد. در واقع همین امر موجب شده است که بعضی از اندیشمندان با رویکرد عاطفی به ایمان نگاه کنند.