فصلنامه اندیشه نوین دینی
پیاپی 3 (زمستان 1384)

ابوالولید محمد بن احمد معروف به ابن رشد بزرگترین فیلسوف غرب جهان اسلام است. وی به عنوان فقیه و محدثی بزرگ در قرن 6 ق مساله تعارض عقل و نقل را مورد بحث قرار داده و برای ایجاد همزیستی مسالمت آمیز میان مسلمانان به مساله تاویل می پردازد. تحقیق حاضر با تحلیل این مساله که اساسا به علوم قرآنی متعلق است از زاویه دید یک فیلسوف و فقیه، نظریه وی در معنی تاویل را بازسازی می کند. برای جلوگیری از برداشتهای نادرست از تاویل به بیان مبانی و ضوابط تاویل از دیدگاه ابن رشد می پردازد. ابن رشد در این خصوص آراء جدیدی عرضه کرده که پس از او این اندیشه ها پیگیری نشده است.

شیخ اشراق به عنوان یک حکیم هستی شناس، هستی را ذومراتب می بیند و براساس همین رتبه بندی توصیفات متنوعی نیز ارائه می کند. این توصیف ها هم از لحاظ طولی متنوع اند و هم از لحاظ عرضی. بدین معنا که مثلا توصیفات کشفی شهودی او اگرچه در عرض توصیفات تحلیلی منطقی او قرار می گیرند اما خود دارای یک نظام طولی و مترتب برهم اند. بر این دو مورد توصیفات تجربی حسی و توصیفات تاریخی اسطوره ای را نیز باید افزود تا مجموعا به چهار ضلعی انواع توصیفات او بتوان رسید. از طرف دیگر اگر چه قدما توصیف را متعلق به «مطلب هل» و تعریف را متعلق به «مطلب ما» می دانستند و آن دو را کاملا جدا از هم مطرح می کردند اما در تفکر شیخ اشراق بین مقام تعریف و مقام توصیف اختلاف چندانی وجود ندارد. اولا به دلیل آنکه موضعگیری او در بحث تعریف با رویکرد منطق دانان مشائی متفاوت است و ثانیا به جهت آنکه توصیف های شیخ اشراق نیز ویژگی خاص خود را دارند به گونه ای که نمی توان آنها را در تقسیم بندی های رایج جای داد.

دانش بر پایه روش شکل می گیرد و توسعه می یابد. ارسطو به طور جدی به طرح مساله روش پرداخت و منطق را تدوین نمود. عالمان مسلمان جامعیت اندیشه او را اخذ کرده و طی چند قرن آن را پرورانده و به دنیای غرب منتقل ساختند. در سه سده پایانی قرون وسطی نیز اندیشه مربوط به روش با جدیت دنبال شد و استقراء اهمیت بیشتری پیدا کرد. حاصل این دوره، خمیرمایه تحقیقات دوره رنسانس را فراهم نمود. اکتشافات علمی و تاثیر مستقیم آن در زندگی انسان اهمیت استقراء و جزء نگری را مضاعف نمود و این سیر به شکوفایی بخش مهمی از دانش انجامید. به گونه ای که پیدایش مکاتب مختلف علمی و فلسفی را می توان مدیون آن دانست. گرچه انصراف از قیاس در غرب، و کم توجهی به استقراء و زمینه های کاربرد آن در دنیای اسلام در سده های اخیر به جامعیت فرایند پیشرفت دانش آسیب رسانده است.

قرآن محکمترین و معتبرترین سند ماندگار اسلام است. برای دست یافتن به آموزه های قرآن راه شناخته شده تفسیر ترتیبی است که سوره ها و آیات قرآن را براساس چینش کنونی مورد بحث و بررسی قرار می دهد و در صدها تفسیر از آغاز تاکنون دنبال شده است. با این حال همگان اذعان دارند که به رغم مزایایی، این روش برای ترسیم نظرگاه های نهایی قرآن فاقد کارآیی است. تنها شیو های که می تواند این نیاز را تامین کند، تفسیر موضوعی است. تفسیر موضوعی که بر دسته بندی آیات و جمع بندی مدلول های آنها مبتنی است گرچه به صورت محدود سابقه طولانی دارد، با رویکرد جامع و فراگیر و عطف توجه به گستره موضوعات قرآن شیو های نو و جوان است؛ چنانکه بازپژوهی مبانی، شیوه و مراحل آن نیز در گام های نخستین قرار دارد.

اتوجیه و عقلانیت باور دینی یکی از مباحث مهم معرفت شناسی دینی است که امروزه در فلسفه دین جایگاه خاصی دارد. در پاسخ به موجه سازی باور دینی رویکردهای مختلفی اتخاذ شده است که معرفت شناسی اصلاح شده آنهاست و در چند سال اخیر از سوی فیلسوفان مشهوری مانند آلوین، پلانتینگا، نیکولاس ولترستورف و... مطرح شده است.
نوشتار حاضر بر آن است که با توجه به مهمترین نمایندگان این مکتب (پلانتینگا و ولترستورف) ادعاهای برخی از دیدگاه های آن را به تصویر بکشد. معرفت شناسان اصلاحی اندیش به طور قوی مبناگرایی کلاسیک و قرینه گرایی را رد می کنند. بر همین اساس در این نوشتار نقدهای متفکران مبناگرایان کلاسیک و قرینه گرایی بیان شده است، پس از تبیین، مبناگرایی کلاسیک و قرینه گرایی را رد می کنند. بر همین اساس در این نوشتار نقدهای متفکران مبناگرایان کلاسیک و قرینه گرایی بیان شده است، پس از تبیین مبناگرایی کلاسیک و قرینه گرایی، اشکالات آنها طرح می شود.

مکی ارزش ها را به طور کلی و ارزش های اخلاقی را به طور خاص ذهنی می داند. به گونه ای که مستقل از خواسته ها و امیال ذهنی بشری مبنایی ندارند. بنا به تعریف وی از ذهن گرایی، ارزش ها بدون مبنا و پایه نمی باشند ولی مبناها و پایه های ارزش ها مستقل از خواسته های بشری وجود ندارد. وی برای این نظریه دو استدلال ارائه می کند: استدلال مبتنی بر نسبیت و اختلاف اخلاقی جوامع و استدلال مبتنی بر غرابت. هر یک از این استدلال ها به وسیله فیلسوفان اخلاق عین گرا و برخی انسان شناسان عین گرا مورد نقد جدی قرار گرفته است.

صدرالمتالهین اهل بحث را از دریافت حقیقت و واقعیت چگونگی اخراج ذریه از صلب آدم به صورت ذرات ناتوان می داند بدین دلیل که انسان مراتب مختلف بعث و حشر دارد، اما براساس نظام هستی شناسی صدرا افراد بشر پیش از ورودشان به دنیا، هویات عقلیه ای دارند که از پشت پدر روحانی عقلی شان بیرون آمده اند و همو پدر حقیقی می باشد نه پدران جسمانی، و مراد از «آدم» در آیه ذر «پدر عقلی» همه افراد انسان است که وحدت جنسی دارد. بنابر نظام معرفت شناسی وی، انسان حاضر در آن عالم، با مشاهده حقیقت فقری و ربطی خویش به خدا به ربوبیت او و عبودیت خویش اقرار نموده و بر ربوبیتش میثاق سپرده و خود شاهد آن میثاق بوده است. وی پس از تقسیم افراد مورد خطاب آیه به سه دسته، بیان می دارد که اقرار و میثاق هر کدام از آنها به حسب حال و مقامشان ناشی از سمع و بصر و فؤاد خاص آنهاست. مقاله حاضر پس از مطالعه درون دینی این مساله قرآنی به این نتیجه خواهد رسید که در مکتب حکمی صدرالمتالهین تفاوتی میان فهم فلسفی و دینی وجود ندارد و استفاده وی از متون دینی به عنوان منبعی در کنار سایر منابع فنی و تخصصی نبوده است تا تاثیر آنها در آثار و افکارش تاثیر منبعی باشد، بلکه تاثر وی از آنها یک نوع تاثر روی آوردی است که به لحاظ روش شناسی نوعی کثرت گرایی روی آوردی است. از این رو آنچه در این روی آورد متعالی به دست می آید هم قابل عرضه به قرآن است و هم به برهان و هم به عرفان.

احصر گرایی روش شناختی به پیامدهایی همچون نفی اعتبار و عینیت از شاخه های علوم انسانی منجر می شود. بررسی تردیدها و شبهات پیرامون عینیت در مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری و تلقی معاصر از علم به عنوان زمینه ساز این نوع تردیدها روشن می کند که این تلقی از استقراء و عینیت با تعصب و افراط در آمیخته است و آنگونه که تصور می شود هیچ علمی عینی نیست. چگونگی دخالت ذهنیت و التزام شخصی در قلمرو علوم اجتماعی و مطالعات تاریخی در نهایت به این نتیجه رهنمون می گرداند که تاریخ نیز مانند دیگر علوم در برزخی از عینیت و ذهنیت قرار دارد، هرچند در رتبه دیگر علوم نیست. از آنجا که مطالعات تاریخی نقش عمده ای در تحلیل مسایل کلامی دارد، طرح این مساله می تواند یکی از مبانی کلامی را به چالش بخواند.

امیل دورکیم (1858-1917م) از بنیانگذاران جامعه شناسی و یکی از تاثیرگذارترین شخصیت های این عرصه است. وی با انتشار کتاب صور بنیانی حیات دینی در 1912م، رهیافت جامعه شناختی به دین را به شدت قوت بخشید و تا سالیانی دراز در این راه پیشتاز بود. در این رهیافت کوشش می شود تا دین تنها به مثابه نهادی اجتماعی با سازوکاری معین بررسی، و ابعاد آن تحلیل گردد. صور بنیانی، نمونه کاملی از این نگرش به شمار می رود. دورکیم در این کتاب به استناد یافته های مردم نگاران با تحلیل یکی از ادیان ابتدایی، توتمیسم، نظریه ای را معرفی می کند که بر اساس آن دین جز تجلی خواست جامعه نیست و همه مناسک و شعائر دینی، کارکردی اجتماعی دارند و هدف از انجام آنها تقویت روح همبستگی میان اعضای جامعه است. ضمن ارائه تصویری کامل از آرای دین شناختی دورکیم، به نقد نظریه او درباره ماهیت و کار کرد دین می پردازیم.

اندیشه های کلامی در تاریخ نگاری مسلمانان قابل ردیابی و اثبات است. سه اثر تاریخی شیعه الارشاد شیخ طوسی، اعلام الوری طبرسی و کشف الغمه اربلی در این مقاله به شیوه مورد پژوهانه بررسی می شود و درآمیختگی گرایشات کلامی و روش های تاریخ نگاری را نشان می دهند. نویسندگان این ااثر در موارد متعددی آگاهانه یا ناآگاهانه اعتقادات کلامی و مذهبی خود را در کتب تاریخی یاده شده دخالت داده اند.