فصلنامه اندیشه نوین دینی
پیاپی 8 (بهار 1386)

این نوشتار، برهان جهان شناختی از دیدگاه امام خمینی(ره) را مورد پژوهش قرار می دهد. ابتدا به دیدگاه های مختلف در باب براهین اثبات وجود خدا، سپس وجه نامگذاری این برهان به جهان شناختی اشاره می شود. برهان جهان شناختی خدا را از طریق مقدمات بیانگر حقیقت بسیار کلی و عام در مورد جهان، اثبات می کند و برهان حرکت، برهان علی و برهان وجوب و امکان را می توان قرائتهای مختلف از این برهان برشمرد. ضمن ارائه مختصر قرائتهای مختلف برهان جهان شناختی از دیدگاه فیلسوفان، سه قرائت از برهان جهان شناختی (برهان امکان، برهان امتن قرآنی و برهان حرکت) از دیدگاه امام خمینی مطرح می شود.
اساس این برهان در قرائتهای مختلف، اصل علیت و ابطال سلسله علل تا بی نهایت است. برخی متفکران منتقد این برهان، کارآیی اصل علیت را فقط در حوزه تجربه دانسته و سلسله علل تا بی نهایت را محال ندانسته اند.
در این نوشتار، به اشکالات پیرامون این مسئله از دیدگاه امام خمینی(ره) پاسخ داده شده است. نتیجه اینکه اصل علیت، یک اصل بدیهی عقلی است که اطلاق آن در همه ساحتهای هستی رواست و نیز سلسله علل تا بی نهایت، تبیین درستی برای وجود اشیا نیست.
در پایان، این نکته به اثبات می رسد که برهان جهان شناختی می تواند وجود خدا را به درستی اثبات کند

تحویلی نگری از عمده ترین خطاهای روش شناختی در پژوهش و به طور کلی در اندیشه است؛ زیرا که مانع دست یابی به دیدگاهی فراگیر درباره مسئله مورد پژوهش می شود. این خطا در دین پژوهی به دلیل ساختار چندتباری مسائل و چند ضلعی بودن پدیدارهای دینی، بیش از گستره های دیگر آسیب زاست. پژوهشگر، دین پژوهی را متناسب با چارچوب نظری ویژه با حصر توجه به یک نقش یا جنبه از دین جهت می دهد. دگماتیسم تفکر سنتی، سوگیری مدرنیسم، کثرت گرایی و نسبیت گرایی پست مدرنیسم هر یک به نوبه خود موجب گسترش اندیشه تحویلی و تقلیلی در پدیدارهای دینی شده اند. درنگ در تاثیر پیشینه ذهنی پژوهشگر، انگیزه ها و تخصص وی، در استقرار برخی اولویتها در پدیدار دینی، می تواند بسیاری از حصرگرایی ها و یکسونگری ها را از پژوهش پدیدارهای دینی حذف کند و زوایای پنهان رهیافتهای تحویلی نگر نسبت به پدیدارهای دینی را روشن سازد. فراپست مدرنیسم برآن است که دیدگاهی فراگیر ارائه کند که در آن تکثر بازتابی از حقیقت باشند.
در این مقاله با بررسی نظریات و رهیافتهایی که به این نظریات انجامیده است، یکسونگری ها و فروکاهشها در پدیدارهای دینی بیان می شود.

در حوزه زبان قرآن، قرآن پژوهان دیدگاه های متعددی ارائه کرده اند که جامع ترین و مانع ترین آنها، نظریه علامه طباطبایی است. ایشان معتقد است زبان قرآن ترکیبی از زبانهای متعدد است، زبان برخی از گزاره های قرآن، اخباری و توصیف گر وقایع عینی، اعم از عینی محسوس و یا غیرمحسوس است که پنج دسته از آیات قرآن اینگونه اند:آیات طبیعت شناسانه: بیانگر وقایع و عوامل طبیعی اند.
آیات جامعه شناسانه: گویای قوانین اجتماعی و مقوله های جامع شناختی اند.
آیاتی که بیانگر وقایع و سنتهای تاریخی اند.
آیات هستی شناسانه: در بردارنده مضامین فلسفی و ماورای طبیعی اند.
آیاتی که به ذکر قیامت، بهشت و جهنم می پردازند.
زبان برخی دیگر از گزاره های قرآن توصیف گر یا غیرشناختاری هستند. بیان احکام و دستورات، عبادت و پرستش، ذکر ثواب و عقاب و... از آن جمله اند و برخی از گزاره های قرآن هم دارای زبان نمادین و تمثیلی می باشند. اما طبق شواهد و علل متعدد می توان گفت زبان تمام گزاره های قرآن، شناختاری است.

رابطه ارکان سه گانه معرفت از مباحث مهم معرفت شناسی است. ملاصدرا رابطه علم و معلوم را در مبحث وجود ذهنی مطرح نموده و بر اساس اصول فلسفه خود معتقد است که حقیقت علم حصول ماهیت و ذات شئی خارجی در ذهن است. علم گونه ای از وجود است که قیام صدوری نسبت به نفس دارد. او رابطه علم و عالم را در بحث اتحاد عاقل و معقول تبیین نموده و به اتحاد جمیع اقسام ادراک با مدرک معتقد است، لذا می توان گفت بحث «وجود ذهنی» و «بحث اتحاد عاقل و معقول» از این نظر در مباحث معرفت شناسی مکمل یکدیگرند.

تطلوع فرهنگ غنی و جامع اسلام، رویکرد مردم، به ویژه دانشوران و اندیشمندان مسلمان و حتی غیر مسلمانان را در پی داشت و آگاهی از روش رسول الله (ص) و پیشوایان شیعه و به کارگیری شیوه زندگی جهان شمول این بزرگان در ابعاد مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و بازآفرینی دنیای آرمانی عصر نبی مکرم اسلام، همواره آرزوی آنان بوده است. توجه به اخبار و احادیث، از راهکارهای رسیدن به این خواسته است، لذا علما ملزم به جمع آوری آن شدند، اما توجه بیش از حد به آن موجب کم بها شدن شاخه های دیگر علوم اسلامی و ظهور تفکری به نام «اخباریگری» در فرهنگ شیعه شد. زمینه مساعد و محدوده جغرافیایی و تاریخی ایران، بخصوص در ایامی که ایران یگانه کشور پرچمدار شیعه و دارای دولتمردانی شیعه بود، بر آمدن فرقه اخباریان را در حوزه فرهنگی شیعه اجتناب ناپذیر نمود. گردآوری کتب اخبار فراوان، تقویت مبانی این گروه و تضعیف علم اصول فقه و اجتهاد از اثرات مثبت و منفی این گونه تفکر بود. تبعات نامطلوب آن بی بها شدن علوم عقلی و عقل محوری و پیامد مطلوبش تالیف کتابهای حدیث بود. در این مقاله بر آمدن این فرقه و زمینه های فراز و فرود آن، به اختصار از قرون اولیه اسلام تا قرن سیزدهم ه. ق بیان شده است؛ اگر چه جای تحقیقات گسترده همچنان خالی است.

در تعریف معرفت گزاره ای می گویند: «معرفت باور صادق موجه است» و هر یک از سه جزء باور، صادق و موجه از شروط لازم و کافی در تحقق معرفت به شمار می روند. اشکالات بسیاری بر این تعریف سه جزیی وارد شده است که برخی از ناحیه عنصر توجیه می باشد.
در این مقاله برخی از مهم ترین ابهامها از ناحیه عنصر توجیه بررسی و به نظریه های درون گرا و برون گرا به عنوان نظریه هایی در خصوص موجه سازی، اشاره می شود.

برهان امکان و وجوب که از مهم ترین برهان های اثبات وجود خدا به شمار می آید، در گذر اندیشه های بشری جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده است. در میان اندیشمندان، در طول تاریخ اندیشه های مربوط به مبدا هستی، فیلسوف و متفکر بزرگی را نمی توان یافت؛ مگر اینکه به گونه ای با این برهان روبه رو شده است. و این برهان از همین رهگذر تقریرها و نقدهای گوناگونی را به خود دیده است.
در این نوشتار، یکی از تقریرهای برهان یاد شده را به دلیل داشتن ویژگی های قابل توجه، برگزیده ایم و نقدهای راسل، هیوم و کانت به آن مطرح و پاسخ آنها را بیان کرده ایم. به نظر ما امتیاز تقریر مورد نظر «رسایی عبارتهای به کار رفته و نیفتادن در دام تسلسل و بطلان آن» است.