فصلنامه اندیشه نوین دینی
پیاپی 9 (تابستان 1386)

در طول تاریخ تفکر اسلامی، اراده از مباحثی است که در کلام و فلسفه اسلامی و بعدها در علم اصول، بسیار مورد بحث و مناقشه قرار گرفت.
امام خمینی (ره) نظر به اهمیتی که برای این مساله قائل بودند تلاش کردند در حد مجال، برخی ابعاد مساله را تحلیل نمایند؛ از جمله: اولا آیا اراده از صفات کمالی موجود از جهت موجودیتش است؟ و آیا مراتب تشکیکی وجود خدای تعالی که در راس هرم هستی است اراده او نیز در عین بساطت و عینیت با ذات کامل ترین اراده هاست و آیا این اراده هم در مقام ذات و هم در مقام فعل برای او ثابت است؟
ثانیا چه رابطه ای بین اراده حق تعالی و سایر صفات کمالی او مانند علم، قدرت و مشیت است؟ و آیا اراده تشریعی حق در حقیقت همان اراده تکوینی اوست و تقسیم آن به تکوینی و تشریعی به اعتبار ماست؟

مقاله «نقش پیش فرضها و مبانی کلامی در فهم و تفسیر آیات قرآن» ضمن آنکه وجود گرایش کلامی در تفاسیر را اثبات می کند به میزان دخالت پیش فرضهای کلامی در تفسیر آیات می پردازد و در آن با محوریت مبحث «رؤیت حق تعالی» در آیه «لن ترانی» (اعراف/143) از سه تفسیر تبیان، کشاف، کبیر (که به ترتیب نمایندگان مبانی کلامی شیعه، معتزله و اشاعره اند) بهره می گیرد تا تاثیر و دخالت مبانی کلامی در تفسیر آیه مذکور را برملا سازد.
این مقاله علی رغم نقاط قوت، با کاستی هایی نیز روبروست از جمله می توان به ادعاهای بی دلیل، خطا در تطبیق، عدم ارایه دیدگاه روشن از آیه رؤیت، عدم تنقیح تعابیر کلیدی، ناصوابی در عنوان مقاله، تهافت در رد و اثبات آموزه ها و عدم تفکیک در منشا ترجیح عقل بر نقل، اشاره کرد که در پی آن اهمیت سه وجهی مورد ادعای مؤلف پیرامون این موضوع ابطال شده، دستاوردهای علمی مقاله را مورد تردید قرار می دهد.

هدف این نوشتار، نخست طرح پرسش در رابطه با فلسفه آفرینش انسان است و اینکه آیا زندگی انسان معنادار است؟ پرسش دیگر در رابطه با نقش دین (خدا) در نیل به معنای زندگی است. اگر انسان زندگی معنادار و قابل حصولی را تجربه می کند دین در رسیدن به آن چه نقشی ایفا می کند؟ در خصوص سؤال نخست روشن خواهد شد مراد از زندگی معنادار چیست و گزینه مناسب در معنابخشی حیات انسان، واجد چه شرایط و ویژگی است. استدلال خواهد شد خلاقیت مفهومی مناسب جهت معنابخشی حیات انسان می باشد و آن عبارت است از وضعیتی که در بردارنده عناصری چون علم، آزادی و طرح است. آنگاه که زندگی انسان بر اساس عناصر مذکور باشد زندگی توام با خلاقیت خواهد بود؛ یعنی امری که در معنادار نمودن زندگی ضروری است و به حیات انسان ارزش زیستن می دهد. در خصوص پرسش دوم در این نوشته استدلال خواهد شد که دین انسان را به خلاقیت دعوت می نماید. با ملاحظه برخی ویژگی ها در طبیعت آدمی، همچون قدرت آزادی و گزینش، حصول خلاقیت مستقل از مرجع فوق بشری برای انسان مقدور نیست و دین در بردارنده طرح و نظامی است که در آن خلاقیت غایت حیات آدمی است و نیز شرایط لازم برای حصول آن جزیی از آن نظام می باشد

اندیشه خاورشناسان درباره باسواد بودن رسول خدا(ص) و اهداف و اغراض آنان از این ادعا قابل بررسی است.
آنان دو دلیل بر مدعای خود اقامه کرده اند: یکی نوشتن کلمه «محمد بن عبدالله» از طرف رسول خدا (ص) در جریان صلح حدیبیه و دیگری دستور آن حضرت، به منظور آوردن کاغذ و دوات برای نوشتن نامه در روزهای پایانی عمر شریفشان.
بررسی و نقد این دو دلیل و اثبات ناموجه بودن دلایل خاورشناسان بر این مساله، موضوع پژوهش پیش روست.
بررسی آموزش و کتابت رسول خدا(ص) از جنبه بشری و الهی چه قبل از بعثت و چه پس از آن و اعمال این توانایی قبل و بعد از بعثت از منظر دو گروه شیعه و سنی، ما را برای رسیدن به مساله حاضر یاری می کند.

یکی از موضوعات مهم در تصوف و عرفان اسلامی، موضوع خاتم الاولیاست. سؤال اصلی این پژوهش دیدگاه محیی الدین ابن عربی درباره خاتم ولایت است. عموما به ابن عربی نسبت داده شده است که خود را خاتم الاولیا معرفی می کند. چنانکه نسبت ختمیت ولایت به عیسی(ع) نیز به صراحت در مکتوبات او موجود است.
پژوهش پیش رو، بعد از واژه و اصطلاح شناسی «ولی» و «ولایت» و تبیین اهمیت و جایگاه موضوع در عرفان اسلامی، به دیدگاه های ابن عربی از میان مهم ترین کتب و آثارش که اصلی ترین متون عرفان نظری به شمار می رود می پردازد و پس از نقل سخنان مضطرب و گاه متناقض پدر عرفان نظری در این باره، با عنایت به برداشت نزدیک ترین شاگردان و برخی از مهم ترین شارحان آرای ابن عربی از گذشته تاکنون، جمع بندی و نتیجه گیری می کند.

از جمله مکتبهای عمده در «فلسفه اخلاق»، مکتب خودگرایی است؛ این مکتب قائل است: انسان باید به گونه ای رفتار کند که بزرگ ترین خیر و منفعت خویش را تامین نماید.
رگه های این نظریه را بایستی در اندیشه های مکتب اپیکور یا مکتب لذت گرایی جستجو نمود.
البته در قرون بعدی اندیشمندانی همچون نیچه، شوپنهاور، فروید و دیگران به شکلهای گوناگونی این نظریه را تقویت نمودند.
نیچه نظریه «ابرمرد» را ارائه داد و فروید نیز با محور قراردادن «غرایز جنسی» بر این جنبه از خودگرایی پافشاری نمود.
در میان اندیشمندان و فیلسوفان مسلمان دیدگاه مشابهی در این راستا به نام «حب ذات» پیشنهاد شد؛ آنها بر این باورند که هر موجود ذی شعوری به خود و کمالات خود علاقه دارد و این یک گرایش اصیل در سرشت اوست.

علیت و ابعاد گوناگون آن در فلسفه اسلامی و غرب یکی از مسائل اساسی است. در غرب جدید نگرش تجربه گرایانه فیلسوفانی چون لاک، بارکلی و هیوم توانست اصل علیت را دچار مشکلات اساسی نماید که این امر به مبانی معرفت شناختی آنها در نگرش به واقعیتهای خارجی و ذهنی، یعنی اساس تجربی شناخت ارتباط داشت. از این رو این فلاسفه اصول علیت، بالاخص ضرورت علی را منکر شدند که نتیجه آن در تداوم تفکر غربی، و بالاخص پوزیتویسم، فلسفه تحلیلی و فیزیک جدید گسترش و عمومیت یافت و پیامد های ناگواری را در پی داشت. در تفکر فلسفی اسلامی، بالاخص حکمت متعالیه، علیت یک اصل فلسفی و عقلانی است که فهم دقیق و عمیق آن تنها از عهده عقل فلسفی بر می آید. و لذا بروز و ظهور آن نیز عمیق تر از تجربه، و در جهان عقلانی است. از این رو تفسیر علیت در این دیدگاه برخلاف تجربه گرایی غربی از سطح مشاهده تجربی و استقرا فراتر می رود و به یک اصل فلسفی تبدیل می گردد که در آن علت، هستی بخش و واقعیت دهنده حقیقی وجود معلول است و معلول هیچ هستی و هویتی برای خودش، سوای علت ندارد.، ضمن اینکه در این دیدگاه رابطه علیت در وجود علت و معلول است نه در ماهیت آنها یا ظهورات خارجی شان. لذا می توان گفت نسبت معلول به علت نوعی نسبت فقر و امکان وجودی است. با این ملاحظات می توان تفسیر تجربه گرایانه فیلسوفان غرب را مورد نقد قرار داد و نشان داد که برخلاف تصور آنها علیت، صرف هم پهلویی، تقدم زمانی و دیگر روابط ظاهری میان علت و معلول خارجی نیست بکله بسیار عمیق تر از آن است و لذا با نگاه تجربی نمی توان تبیینی عقلانی و کلی از این اصل ارائه داد