فصلنامه مطالعات برنامه درسی
پیاپی 1 (زمستان 1384)

برنامه های درسی مدارس، مهم ترین مولفه ی نظام آموزشی و پرورش هر کشوری محسوب می شود؛ به همین دلیل فرایند تدوین این برنامه ها و به ویژه شرکای اصلی ای که باید در تدوین آن مشارکت داشته باشند، طیف وسیعی از ادبیات برنامه ریزی درسی را به خود اختصاص می دهد. این نوشتار حول محور الگوهای مختلفی که برای تصمیم گیری برنامه درسی در سطح مدارس می تواند مورد استفاده قرار گیرد، نوشته شده است و قابلیت اجرایی هر یک از الگوها را بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد. هم چنین ضمن برشمردن موانع و نیز عوامل تسهیل کننده، راهبردهای مختلف واگذاری اختیرات بیش تر به مدارس در امر تصمیم گیری برنامه درسی را نظام آموزش و پرورش ایران معرفی می نماید.

هدف این پژوهش شناسایی نقاط ضعف و قوت (وضع موجود) برنامه ی درسی رشته ی علوم تربیتی با گرایش مدیریت آموزشی در آموزش عالی ایران در جهت ارائه راهکارهای بهبود برنامه (وضع مطلوب) است. در این مطالعه، هشت فرضیه در ارتباط با وضع موجود و مطلوب اهداف و محتوا و روش آموزش و روش ارزش یابی آموخته ها مطرح گردیده است. به منظور بررسی فرضیه ها، نخست با استفاده از مطالعه نظری، الگویی مبتنی بر رویکرد راهبردی، طراحی و سپس بر آن اساس، مطالعه ای میدانی در نمونه ای متشکل از دانشجویان سال آخر سه دوره ی کرشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه های تهران، شهید بهشتی، الزهرا و علامه طباطبایی، تربیت معلم و متخصصان مدیریت آموزشی و کارفرمایان با استفاده از پرسش نامه بسته پاسخ، باز پاسخ و فرم مصاحبه ی سازمان یافته، انجام و نتایجی حاصل گردید. یافته های این مطالعه نشان داد که کلیه ی فرضیه های مطرح شده در ارتباط با وضع موجود و مطلوب برنامه در هر سه دوره تحصیلی با تفاوت های اندک مورد تایید قرار گرفته است. به طور کلی وضع موجود برنامه های درسی در هر سه دوره، پاسخ گوی شرایط و نیازها نیست ولی ضرورت تجدید نظر و بهبود برنامه ی درسی دوره ی کارشناسی از حیث ساختار، روش آموزش و روش ارزش یابی آموخته ها، بیش از دوره ی کارشناسی ارشد و دکتری است.

مقاله ی حاضر، حاصل یک پژوهش تجربی است که با استفاده از برنامه های آموزشی چند رسانه ای رایانه ای اجرا شده است. پس از استخراج معیارهای الگوی مطلوب و طراحی آن، برنامه ی آموزشی رایانه ای تولید شده است. ابتدا یک موضوع درسی تعلیمات اجتماعی پایه ی سوم راهنمایی، براساس الگوی موجود – الگویی که در حال حاضر اجرا می شود – و الگوی مطلوب – الگوی محقق ساخته – طراحی آموزشی شده و سپس به برنامه های آموزشی رایانه ای تبدیل شده است. برنامه های آموزشی مذکور با استفاده از نرم افزارهای تولید مالتی میدیا مانند: Photoshop, MMB و Power Point طراحی شده است. شواهد تجربی و پژوهشی، اثر بخشی الگوی مطلوب را تایید کرده اند. الگوی طراحی شده عمدتا براساس آموزه های رویکرد ساخت گرایی شکل گرفته است. الگوی «مطلوب» در مقایسه با الگوی «موجود» از اثر بخشی بالایی برخوردار است و براساس آزمون تفاوت میانگین (T-Test) تفاوت معنی داری بین میانگین های اثر بخشی آن ها وجود دارد. هدف این الگو ارتقا کیفیت آموزش نگرش ها در برنامه های درسی وزارت آموزش و پرورش ایران است. جامعه ی آماری این پژوهش، دانش آموزان مقطع راهنمایی در سال 84-83 بوده و حجم نمونه ی بررسی شده 368 نفر است. این پژوهش هر دو جنس دختر و پسر را در فرایند اجرای تحقیق، مورد بررسی قرار داده است.

یکی از مهم ترین هدف های آموزش حل خلاق مسائل، نحوه ی مواجهه با مسئله و یافتن راه حل های غیر معمول برای آن است. برای رسیدن به این هدف، سعی بر این بوده که در یک مطالعه یک ساله، اثر آموزش حل خلاق مسائل به طور تجربی بر فرایند مسئله یابی، حل مسئله و کاربرد راه حل آن با استفاده از یک روش تقریبا جدید به نام نوشتار ذهنی (Brainwriting) مورد ارزیابی قرار گیرد. این روش مانند روش بارش مغزی است با این تفاوت که ایده های تولید شده توسط افراد به صورت کتبی جمع آوری می شود و در نتیجه اشکالات مترتب بر روش بارش مغزی را تا حدود زیادی برطرف می کند.
در پژوهش حاضر 50 دانش آموز پسر سال دوم دبیرستان مدارس دولتی عادی شهر تهران که در رشته ی ریاضی تحصیل می کردند به روش تصادفی خوشه ایانتخاب شده و نیز به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه جای گزین شدند. ابزارهای مورد استفاده شامل سه آزمون: نگرش های اندیشه پردازانه بسادور، خلاقیت عابدی، نوشتار ذهنی و یک برنامه آموزش حل خلاق مسائل بود. در این پژوهش از طرح تجربی گروه آزمایش و گواه استفاده گردید. با توجه به طرح مذکور، در طول سه جلسه ی دو ساعته به گروه آزمایش، حل خلاق مسائل به شیوه ی نوشتار ذهنی آموزش داده شد ولی به گروه گوه در همین مدت زمان، برنامه ای غیر از آموزش حل خلاق مسائل ارائه گردید. بلافاصله بعد از پایان برنامه آموزشی، آزمون خلاقیت و آزمون نوشتار ذهنی از هر دو گروه به عمل آمد. نتایج به دست آمده از مطالعه کوتاه مدت نشان داد که آموزش حل خلاق مسائل تاثیر معنی داری بر فرایند مسئله یابی، حل مسئله و کاربرد راه حل آن(P<%5) داشته است. برای بررسی اثر بلند مدت آموزش، بعد از گذشت حدود یک سال، دوباره همان آزمون ها از هر دو گروه به عمل آمد. در ارزیابی اثر طولانی مدت آموزش، مهم ترین نتیجه این بود که آزمودنی های گروه آزمایش، در آزمون خلاقیت که نگرش به شاخص های عمده ی تفکر خلاق را ارزیابی می کند، به طور معنی داری نمرات بالاتری نسبت به گروه گواه کسب کردند ولی در متغیرهای مربوط به حل خلاق مسائل فقط در تعداد کل ایده ها تفاوت، نزدیک به معنی داری بود. در پایان متذکر می شود که یافته های این پژوهش، هم در چارچوب نظریه های تفکر خلاق و هم در الگوهای نوین حل مسائل مورد بخث و بررسی قرار می گیرد.