مجله حدیث و اندیشه
پیاپی 31 (بهار و تابستان 1400)

آفرینش نخستین چشمه در روی کره زمین با عنوان اولین چشمه جوشیده، در روایتی مرسل که شیخ طبرسی در ‏نقل آن متفرد است، در مباحث تفسیری سوره شعراء در مجمع البیان ذکر گردیده است. با توجه به بررسی روایت ‏مورد بحث به روش کتابخانه ای و توصیفی، این روایت از نظر سندی، به سبب ارسال و مفرد بودن، ضعیف است ‏و توانایی مقابله با تعداد زیادی از روایات واحد که بر اساس نظریه آخوند خراسانی، دارای تواتر اجمالی هستند ‏را ندارد. از نظر دلالت، با توجه به بررسی خانواده بزرگ حدیث یعنی مطالعه روایات مشابه و مخالف، ناسازگاری ‏روایت ذکر شده با دیگر روایات مندرج در منابع شیعه مبنی بر نخستین بودن آفرینش چشمه حیات در میان ‏چشمه ها که یوشع بن نون در آن ماهی را شست و زنده گشت و خضر علیه السلام از آن نوشید و عمر طولانی ‏پیدا نمود، هویدا است. بنابراین پذیرش روایت نامبرده، مشکل است. نیز احتمال اسراییلی یا منتقله بودن آن نیز ‏وجود دارد.‏

از «عیاشی» محدث نامدار شیعی، کتابی ناقص در موضوع تفسیر اثری به نام «کتاب االتفسیر» به ما رسیده است. کنکاش در منابع روایی و نیز تفسیری روشن می کند کتاب یادشده تمام میراث حدیثی تفسیری موجود او نیست و پاره ای از آن از طریق آثار شیخ صدوق، شواهدالتنزیل حاکم حسکانی و مجمع البیان مرحوم طبرسی حفظ شده و به دست ما رسیده است. در نوشته پیش رو، پس از معرفی کوتاه آثار یادشده و نویسندگان آنها، آمار و ارقام مربوط به روایات تفسیری عیاشی در آن منابع که از طریق مقایسه بین آنها و کتاب التفسیر به دست آمده بیان شده است. در نهایت آشکار شد با اینکه بخشی از روایات کتاب التفسیر در آثار یادشده نقل شده است؛ اما شیخ صدوق 17 روایت، حاکم حسکانی 15 روایت و مرحوم طبرسی 56 روایت از عیاشی نقل کرده اند که در تفسیر کنونی او موجود نیست. شناسایی و شناساندن این تعداد از میراث حدیثی تفسیری عیاشی از اهداف این پژوهش است.

نوشته میکوشد مفهوم «خیرخواهی» در اخلاق سیاسی کارگزاران حکومت اسلامی، ضرورت و نقش آن را در پیشگیری و کاهش ناهنجاری های اخلاقی آنان به کمک منابع اسلامی(قرآن و حدیث)، با تاکید بر نهج البلاغه، تبیین نماید. این نوشتار، با بررسی کتابخانه ای و به روش توصیفی - تحلیلی به این نتیجه می رسد که؛ کمترین فایده خیرخواهی در روابط کارگزاران حکومت با مردم؛ محبت آفرینی، رفع اختلاف و کدورت ها، اصلاح امور و تهذیب شخص کارگزار حکومتی است. فرایند تاثیر خیرخواهی در روابط مزبور به این شکل است که؛ خیرخواهی با محبت آفرینی میان طرفین، همگرایی و همنوایی را به دست می دهد که نتیجه آن؛ آسانی و وسعت ارتباطات اجتماعی، و نظارت متقابل خواهد بود. با ظهور یکرنگی و دلسوزی در تعامل متقابل، اختلاف و کدورت، رخت بربسته و از همین رهگذر، تهذیب اخلاق و رفتار کارگزاران و مردم، توامان حاصل خواهد شد. نتیجه آنکه؛ «خیرخواهی» در حوزه تعاملات کارگزاران حکومت اسلامی با مردم، با مصادیق و آثاری که دارد به بهبود روابط دولت و مردم، همچنین به اعتماد مردم به حاکمان و همکاری آنها با نظام اسلامی می انجامد. از این نظر، یکی از راهکارهای دستیابی حکومت اسلامی به محبوبیت، کارآمدی و موفقیت، ایجاد فضیلت «خیرخواهی» و تقویت آن در یکایک مدیران، کارگزاران و کارمندان آن است.

از آغازین روزهای نگارش تفسیر،روایات تفسیری همواره مورد توجه مفسرین بوده است و میزان این توجه به مذهب مفسر و مشرب فکری وی ارتباط مستقیم داشته است. زمخشری یکی از علمای اهل سنت بوده ودر زمره معتزلیان به حساب می آید، لذا اهل بیت (ع) را معصوم نمی داند و دیدگاهش با تشیع تفاوت زیادی دارد. با توجه به رویکرد عقلانی معتزله انتظار می رود که در تفسیر وی کمتر به نقل روایات؛ آن هم روایات ایمه شیعه توجه شده باشد . پژوهش حاضر به بررسی جایگاه روایات اهل بیت (ع) به مفهوم شیعی آن در تفسیر الکشاف پرداخته است. زمخشری در تفسیر خود در موارد متعددی از اهل بیت (ع) نام برده و از ایشان نقل قول کرده است. پس از بررسی مستندات این پژوهش نشان می دهد که می توان این روایات را به چند بخش از جمله ذکر روایتهای تفسیری و غیر تفسیری از ایمه (ع) و ذکر نوع قرایت اهل بیت (ع) ؛ تقسیم کرد . علاوه بر این زمخشری در موارد بسیاری به ذکر فضیلت یا فضایلی از اهل بیت (ع) پرداخته است.

پس از قرآن، مهم ترین منبع اساسی مسلمانان در تبیین معارف دین، حدیث و روایات است. تاریخ حدیث بیانگر فراز و نشیبی در فهم آن از سوی عالمان حدیثی است. فهم صحیح و روشمند حدیث دغدغه بسیاری از آنان می باشد. در سال های اخیر بررسی و شناخت روش های فهم حدیثی عالمان مورد توجه برخی از نویسندگان قرار گرفته است. این نوشتار درصدد بررسی روش فهم حدیث در آثار سید علی اکبر قرشی می-باشد. با کوششی که نگارندگان در این نوشتار انجام دادند معلوم گردید که استاد علی اکبر قرشی در فهم حدیث روشمند بوده و ابتدا به معنای ظاهری پرداخته و سپس برای فهم مقصود اصلی گوینده به قراین توجه کرده اند چرا که همیشه معنای ظاهری با مقصود اصلی مطابقت ندارد، قراینی از قبیل سیاق، خانواده احادیث، تخصیص، تقیید، آیات قرآن، باورهای کلامی، دانش های بشری، دلایل عقلی و... از جمله قراین مورد توجه ایشان در فهم مقصود گوینده بوده است.

تحقیق حاضر به تبیین درسهای تربیتی و نیز برخی مسایل اعتقادی که از کلمات نورانی پیشوای چهارم حضرت امام زین العابدین علیه السلام در قالب دعا استفاده می شود، می پردازد. تامل و تعمق در ادعیه ماثور از آن حضرت، بیانگر آن است که امام علیه السلام از طریق این ادعیه، در صدد تربیت نفوس مستعد و ترویج و تعلیم عقاید صحیح دینی و تبیین مفاهیم بلند اخلاقی در جهت ایجاد صفات عالی انسانی در جامعه بوده اند. برخی از تعالیم اخلاقی و تربیتی و اعتقادی برگرفته از مناجاتها و دعاهای آن امام بزرگوار که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته، بدین قرار است: تاکید بر مساله ولایت اهل بیت رسول خدا و پیوند ناگسستنی آنان با رسول گرامی اسلام، تصحیح عقاید و تعلیم صحیح درخواست از خداوند، کرامت دراخلاق و رفتار، ایجاد روحیه امید به خدا در سایه توبه، سپاسگزاری از نعمت های پروردگار، نیکی به والدین، توجه به تربیت فرزندان، توجه به خدا و امید به او در سختی ها و مشکلات، ترغیب بر تحصیل اخلاقیات نیکو، پرهیز از رذایل اخلاقی، تنبه دادن بر مساله توجه اسلام به دنیا و آخرت، تقویت روحیه شهامت و شهادت طلبی.

مذمت عقلی، حرمت فقهی و دوزخ کلامی «تفسیر و تاویل به رای قرآن» که نتیجه ای جز سقوط ماهیت وحیانی، خطاناپذیر و جاودانه قرآن و نفوذ غیر روشمند اندیشه های بشری در استخراج آموزه های قرآنی ندارد، مورد پذیرش همه فرق اسلامی است. ضرورت بررسی سندی-رجالی روایات فریقین در تشخیص ماهیت تفسیر و تاویل به رای و حدود مفهومی آن بر قرآن پژوهان پوشیده نیست. پرسش اساسی مقاله حاضر که با روش نقلی، تحلیلی و توصیفی پژوهش شده است، واکاوی سندی جدیدی در «روایات تفسیر و تاویل به رای شیعه» و در راستای استحکام سندی-رجالی روایات این باب است. نتیجه پژوهش حاضر اولا دستیابی به هفت دسته روایات که به طور غیر مستقیم موید مفاد روایات قوم است؛ ثانیا استخراج سندی-رجالی سی و پنج روایت که به طور مستقیم به مساله «تفسیر و تاویل به رای قرآن» پرداخته و دستیابی به یازده روایت «مسند» و شش روایت «صحیح» و در نهایت شش روایت «صحیح و مسند» است. ضعف سندی روایات این باب به دلیل: سازگاری با مفاد آیات قرآن، کثرت نقل در منابع فریقین، کثرت راویان و پذیرش از سوی عالمان فریقین، جبران و مآلا از تواتر معنوی و اجمالی بهره مند اند.

از آسیب ها و چالش های مهمی که از بدو اسلام مطرح بوده ضعف در دینداری و دین گریزی است. امروزه این مسیله جدی تر شده است و با مدرن شدن جامعه خطراتی که دین را تهدید می کند هم مدرن شده اند و انسان های امروزی بیشتر در معرض از دست دادن دین خود هستند. پژوهش حاضر در صدد یافتن پاسخ به این مسیله است که چگونه دین و ایمان خود را در شرایط کنونی حفظ کنیم؟ کدام ویژگی را باید در خود بوجود آوریم و یا تقویت کنیم که دین مان مورد تهدید واقع نشود؟ در آموزه های حدیثی ما روایاتی مربوط به ویژگی های مومن و صفاتش وجود دارد. یکی از این صفات که از جمله عوامل حفظ دین نیز معرفی شده، صلابت است. این مقاله با شیوه ای توصیفی- تحلیلی به بررسی و تفسیر حدیث زیبای «المومن اصلب من الجبل، الجبل یستقل منه و المومن لا یستقل من دینه شیء» می پردازد. با تحلیلی فقه الحدیثی پیرامون این حدیث مشخص شد صلابت است که نقشی تعیین کننده در حفظ دین دارد.

مقاله حاضر عهده دار تحلیل و بررسی عوالم مختلف زندگی انسان با رویکرد مقایسه ای میان رویکرد قرآنی، روایی و فلسفی است تا بتوان به میزان مطابقت و عدم مطابقت این سه رویکرد دست یافت ؛ اصل وجود عوالم در هر سه رویکرد فوق مورد قبول است. طبق آیات قرآن کریم و روایات صادره از معصومین سلام الله علیهم، قبل از آنکه انسان در این دنیا مراحل آفرینش خویش را آغاز کند، عوالمی بر او سپری شده است. در فلسفه اسلامی نیز به وجود عوالم تصریح شده است. آیات قرآن به عالم ذر و روایات به عالم ارواح اشاره روشنی دارند. فلسفه اسلامی نیز به وجود دو عالم عقل و مثال تصریح دارد. این پژوهش که با مطالعه کتابخانه ای و روش توصیفی-تحلیلی، به بحث پرداخته است ، در نهایت به این نتیجه دست یازیده است که در تناظر بین هر سه رویکرد، ، عالم عقل در فلسفه متناظر با عالم ارواح در روایات است و عالم مثال متناظر با عالم ذر در آیات قرآن است.

قرآن موثق ترین منبع بیان قصص تاریخی می باشد به عنوان مثال داستان حضرت موسی (ع) و نقش نبوت ایشان در تحولات تاریخی عصر خویش که به کرات در قرآن بدان اشاره شده است. قصص قرآنی علاوه بر موضوع عبرت آموزی نقش راهبردی در ایجاد یک روش تبلیغی مناسب برای مبلغان دینی در بر دارد. سوال اساسی که در این مقاله مطرح می شود این است که چه شیوه های تبلیغی حضرت موسی (ع) در مواجهه با فرعون که فراتر از موضوع پادشاهی ادعای خدایی داشت و عامه ی مردم شامل آل فرعون و بنی اسراییل اتخاذ نمودند و شباهت ها و تفاوت ها در این شیوه ها چه بوده است؟ با پرداختن به شباهت ها و تفاوت های شیوه های تبلیغی حضرت موسی (ع) در مواجهه ی با فرعون و مردم که امری مهم در عرصه ی تبلیغ برای مبلغین به شمار می آید به این امر مهم پرداخته شد که فارغ از تفاوت ها و شباهت ها در این مواجهه یک امر مشترک وجود دارد که فرعون و سایر مردم بدون توجه به مقام و موقعیتی که درآن قراردارند دارای ملکه ی درونی به نام فطرت هستند. که مخاطب دعوت پیامبران همین فطرت انسان می باشد.

فهم درست از معنای «ضرب» در آیه ی 34 سوره ی نساء با نظر به روایات وارده از شیعه و اهل سنت ذیل آیه ی مذکور و همچنین دیدگاه ها و نظرات آیت الله خامنه ای در خصوص نحوه ی برخورد با زنان و دیدگاه فقهی ایشان در خصوص عدم مجوز زدن زن توسط همسراز اهداف این پژوهش است.در این آیه به شوهران در مقابل نشوز زنان اختیار داده شده تا خود بتوانند زنان خویش را تنبیه کرده و به اطاعت وادارند.واژه ی ضرب با توجه به فحوای کلام و محل صدور آن معانی گوناگونی را به ذهن متبادر می کند و از دیرباز بسیاری از دانش پژوهان چرایی و چگونگی ضرب مورد نظر را به بحث گذارده و دیدگاه هایی را اختیار کرده اند، از دیگر سو برخی با برداشت هایی نادرست قایل به ظلم و اجحاف در حق زنان شده و این آیه را مصداقی از ظلم به زنان تلقی کرده اند. در این پژوهش با روشی کیفی-کتابخانه ای و با رویکردی انتقادی در می یابیم که هرگونه رفتار ناشایست با زنان خلاف شرع بوده و آن چه در این آیه به عنوان ضرب بیان شده با توجه به محتوای روایات مفهوم ضرب در آیه می تواند قرابت مفهومی بیش تری با ضرب به معنای آزار روحی داشته باشد.

یکی از انواع کتاب های اولیه حدیثی اهل سنت «مصنف» نام دارد. این سبک از نگارش در دهه های پایانی قرن دوم رواج یافت و کتاب «المصنف» تالیف «عبد الرزاق» از طبقه تابعان یکی از نخستین جوامع حدیثی می باشد که با اسلوب مصنف-نگاری نگاشته شده است. این دوره که از اواخر قرن دوم آغاز شده و تا میانه قرن سوم به طول می انجامد از طلایی ترین دوره های سنت پیامبر است زیرا حدیث و روایت در اوج شکوفایی خود بوده است و در این دوره تفاوت تدوین و تصنیف ظهور پیدا کرد. عبدالرزاق یکی از محدثان و راویان برجسته قرن سوم قمری و معاصر با اوج شکوفایی دولت عباسی است و در این دوران عواملی به وجود آمد که منجر به تدوین و نگارش سنت پیامبر گشت که از جمله ی این نگارش ها و کتاب ها «مصنف عبدالرزاق» است. این نوشتار با هدف پرداختن به یکی از جوامع حدیثی و به روش توصیفی-تحلیلی، به معرفی و بررسی کتاب وزین مصنف عبد الرزاق می پردازد. مصنف عبدالرزاق نمونه ای از تلاش علما در برابر جعل حدیث است به همین دلیل نگارش حدیث و نیز تصنیف در ابواب مختلف فقه به وجود آمد لذا مطالعه شیوه های کتابت در این مرحله اهمیت به سزایی دارد