نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال سوم شماره 2 (پیاپی 10، تابستان 1385)

بحث «نقش شخصیت ها در تاریخ» از مباحث مهم فلسفه نظری تاریخ و جامعه شناسی تاریخی پویا (کلان) است. با توجه به تعریف های مختلف از عنوان شخصیت در علوم مختلف و حتی از نگاه فیلسوفان تاریخ، منظور از شخصیت در این پژوهش، مجموعه ویژگی های روحی و جسمی یک فرد است، اعم از این که این فرد از نخبگان و نوابغ باشد یا یک فرد عادی. این تعریف با تعریف جامعه شناسی جدید و نیز تعریف برخی فلاسفه تاریخ از شخصیت، منطبق است.
منظور از تاریخ در مباحث فلسفه تاریخ و جامعه شناسی تاریخ پویا، فرآیند کلی حوادث و تحولات جوامع انسانی در طول زمان است که معمولا پدیده ای ورای رخ دادها و انسان هاست و نیز هویتی مستقل از رخ دادها و اشخاص و محیط بر آن ها دارد.
درباره نقش شخصیت ها در تاریخ، نظریه ها و مکتب های گوناگونی وجود دارد. آیین اسلام نیز در این زمینه دیدگاه خاصی دارد. در این پژوهش، دیدگاه ها و نظریه های مختلف، طرح و نقد می شود و دیدگاه اسلام تبیین می گردد.

یکی از ادیان بزرگ جهانی، دین اسلام است. پیروان این آیین اکنون بیش از یک میلیارد انسان این کره خاک را در برمی گیرند. دین مبین اسلام با شعار توحید و عدالت در قلوب بسیاری از انسان های آزادی خواه جای گرفته است. اما باید به خاطر داشته باشیم که این روند به تدریج صورت گرفته و به جز پاره ای از دوران ها هیچ گاه اجبار و زوری در کار نبوده است. در این مقاله سعی شده نمونه هایی از برخوردهای مسلمانان در قرن های اول تا هفتم هجری با زرتشتیان در ایران با توجه به شواهد و مدارک تاریخی بررسی شود تا هر چه بیشتر روحیه تساهل و تسامح مذهبی اسلام با پیروان ادیان آسمانی آشکار گردد. گفتنی است یکی از دلایل این برخورد، وجود آتشکده های زرتشتیان در آن دوران است.

پژوهش حاضر، گزارشی است از مهم ترین اعداد و ارقام حادثه عاشورا، از جمله آمار سپاه امام حسین(علیه السلام) و لشکر یزید، آمار شهدا و کشته های دشمن، آمار سرهای شهدا، روز شمار واقعه عاشورا و.... ضمن مقایسه و تحلیل اخبار گوناگون و در برخی موارد، ناهمگون درباره اعداد و ارقام این حادثه، تلاش شده است که گزارش صحیح و قابل پذیرش، گزینش و ارائه شود.

بی شک علم تاریخ در کانون علوم اسلام به عنوان پل ارتباطی در تفهیم وضع گذشته و موجود و جاری انسانی قرار دارد. اگر اعتقاد داشته باشیم که حیات ذهن، همواره مستلزم دیدگاه های نقادانه، مجادله و بحث و گفتوگوست، باید پذیرفت که اندیشه های فوکو نیز مانند سایر متفکران و فیلسوفان دیگر، همواره در حال پیشرفت، تکامل و دگرگونی بوده است. به طور کلی فوکو از افقهای خاصی به کلیه شاخصه های علوم اجتماعی می نگرد و مدعی است که نباید خود را درون یکی از اندیشه های علمی محبوس کرد. فوکو سعی کرده همانند کانت به آسیب شناسی زمان حال بپردازد. وی با عرضه دو روش دیرینه شناسی دانش و تبارشناسی قدرت و حقیقت به تبیین این مسئله پرداخته و صورت بندی معرفتی عصر مدرن را در مقایسه با گذشته مشخص نموده است. در تفکر فوکو مفهوم بسیار متفاوتی از تاریخ وجود دارد که عمدتا متاثر از تفکر نیچه است، مفهومی که عمیقا با نظریه پیشرفت در تاریخ مغایرت دارد. به طور کلی در زمینه بررسی آرا و اندیشه های فوکو چندین نکته اساسی وجود دارد که با روشن شدن آن ها می توان به دغدغه و مسئله اساسی او پی برد.

تاریخ نگاری ایرانی و سنت های حاکم بر آن، بررسی تطبیقی این سنت ها با یکدیگر و تبیین تداوم و تحول عناصر سنتی تاریخ نوشته ها از زمینه های پژوهشی است که بهواسطه دشواری هایی که در آن نهفته است پژوهشگران تاریخ ایران کمتر به آن توجه داشته و بالطبع کمتر به آن پرداخته شده است. دکتر شعله کوئین یکی از معدود پژوهشگرانی است که در این عرصه پژوهشی قدم گذاشته و تاریخ نگاری عصر صفوی را بررسی کرده است. او در اثر خویش با عنوان تاریخ نوشته های دوره سلطنت شاه عباس; ایدئولوژی، تقلید و مشروعیت ضمن بررسی وقایع نامه های برگزیده ای از عصر صفویه، [تلاش کرده است تا] سبک های وقایع نگاران، سنت های تاریخ نوشته هایی را که [وقایع نامه نویسان] به آن ها وفادار بودند، نمونه های سبک تقلیدی و نیز علایق ایدئولوژیکی وقایع نگاران را شناسایی کند. مقاله حاضر، ترجمه فصل ششم این کتاب است که دکتر کوئین در آن، میراث تاریخ نگاری عصر صفوی در سنت های تاریخ نگاری مغولان هند و افشاریان ایران را بررسی کرده است.

سرآرتور هاردینگ یکی از ماموران عالی رتبه انگلیس در ایران بوده است. وی خاطرات خود درباره ماموریت های مختلف خویش و سفر به سرزمین های مختلف را در دو جلد یکی به نام «خاطرات یک دیپلمات انگلیسی در اروپا» و دیگری «خاطرات یک دیپلمات انگلیسی در شرق» تدوین و منتشر شده است. کتاب «خاطرات سیاسی سرآرتور هاردینگ» گزیده ای است از این دو کتاب که توسط جواد شیخ الاسلامی به فارسی برگردانده شده است. آن چه در پی می آید معرفی این کتاب و نویسنده و نیز نقد و بررسی محتوای آن می باشد.