نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
پیاپی 2 (تابستان 1383)

قم از پرسابقه ترین مراکز شیعه نشین در ایران است. این منطقه در نیمه دوم قرن اول هجری، پذیرای مسلمانان عرب با گرایش شیعی شد و رفته رفته به یکی از قطب های علمی تشیع در عالم اسلامی تبدیل گردید. گرایش حدیثی موجود در این مرکز شیعی موجب پدید آمدن محدثان بسیاری در آن شد، به گونه ای که گاه ارقام شگفت آوری درباره تعداد محدثان این حوزه حدیثی گزارش شده است. این حوزه حدیثی تا قرن چهارم هم چنان پا برجا بود و نشاط و فعالیت داشت. شیخ صدوق، شخصیت برجسته حدیثی این قرنوبزرگ ترین نماینده فکری این حوزه بود.
حاصل تلاش محدثان این حوزه تا پایان قرن چهارم، آثار بسیاری در محورهای زیر بوده است:تفسیر، علوم قرآن، فقه، کلام، سیره، تاریخ، مناقب، مثالب، اخلاق و آداب، رجال و تراجم و انساب، ادب و شعر، فن حدیث، جغرافیا و کی هان شناسی، علوم غریبه، طب و بالاخره موضوعات متفرقه.
در این مقاله، نگاهی داریم به نمونه هایی از آثار محدثان قم در زمینه های سیره نبوی، مغازی، خصائص النبی(صلی الله علیه وآله)، فضائل و مناقب اهل بیت(علیهم السلام)، مثالب دشمنان، تاریخ و سیره امامان شیعه، مقتل، دلائل، تاریخ انبیا، تاریخ خلفا، تراجم، تاریخ محلی، ملاحم و تاریخ عمومی.

دانشمندان از دیرباز به مسئله قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی توجه داشته و دیدگاه های متفاوت و احیانا متضادی در این باب ارائه کرده اند. اگرچه برخی جامعه شناسان، مباحثی از این قبیل را از مسائل نادرست قرن نوزدهم دانسته و مدعی شده اند که امروزه در صحنه علمی، اثری از این گونه مسائل بر جای نمانده است، ولی دانشمندان بعدی، بر ضرورت و نقش مهم این مسئله، تاکید کرده اند.
آیین اسلام به مسائل اجتماعی، از جمله قانون مندی جامعه، عنایت خاصی دارد. آیات کریمه و روایات شریفه به شکل های مختلف، از قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی سخن گفته اند.
مقاله حاضر، درصدد بررسی آیاتی است که به نوعی بر قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی دلالت دارند. شایان توجه است که اثبات قانون مندی جامعه، آثار مهم و قابل توجهی دارد که در این نوشتار به آن ها نیز پرداخته ایم.
بررسی قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی، از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده و دیدگاه های متفاوت و احیانا متضادی در این باب ارائه شده است. اگر چه برخی از جامعه شناسان، مباحثی از این قبیل را از مسائل نادرست قرن نوزدهم دانسته و مدعی شده اند که امروزه در صحنه علمی، اثری از این گونه مسائل برجای نمانده است،2 ولی این تصور گورویچ همانند برخی دیگر از اندیشه هایش با مرگ وی مدفون شد و دانشمندان بعدی، از جمله جامعه شناسان بر ضرورت و نقش مهم این مبحث تاکید کردند.

تاریخ رسمی اسلام، بر پایه گردش ماه استوار است که در اصطلاح تاریخ هجری قمری نامیده می شود. رویدادهای تاریخی، برنامه های عبادی، قراردادهای حقوقی و... با این تاریخ محاسبه می شود.
اما از دیرباز، تاریخ ایران زمین بر میزان گردش خورشید پایه گذاری شده است. و چون گردش و چرخش کره زمین به دور خورشید از ثبات بیشتری برخوردار است امروزه استوارترین تاریخ ها را بر پایه گردش خورشید (در واقع زمین) محاسبه می کنند.
از ره گذر پژوهش در تطبیق تاریخ هجری قمری بر تاریخ هجری شمسی و بالعکس، نکته های زیبا، جالب و دل نشینی فراهم می آید که در خور اندیشه است.
نوشته حاضر، این هدف را تعقیب می کند که زاد روز حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام)و شهادت آن سرور را از دیدگاه محاسبات شمسی بکاود. تاریخ شهادت امام حسین(علیه السلام)طبق ماه های شمسی، از دو راه قابل بررسی است: 1. از راه زیج، 2. با روش ریاضی و بدون مراجعه به جدول زیج; یعنی از طریق محاسبه از آغاز مبدا سال اول هجری تا روز عاشورا. در نتیجه می توان چنین اظهارنظر کرد که روز عاشورای سال شصت و یکم هجری، برابر با روز دوشنبه بیستم مهرماه سال پنجاه و نه شمسی (20/7/59) بوده است.

این نوشتار، قسمت دوم مقاله ای است که قسمت نخست آن در شماره پیشین فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش ارائه شد. در بخش نخست، با مطالبی مانند تعریف لغوی و اصطلاحی ارجاء و خاستگاه آن، مراحل تطور اندیشه ارجاء، حسن بن محمد بن حنفیه و انگیزه های او از طرح اندیشه ارجاء و حزب دینی یا سیاسی بودن مرجئه آشنا شدیم. اکنون، این قسمت با بررسی شواهد تاریخی همسازی یا ناهمسازی مرجئه با بنی امیه و نقد هر یک از آن ها و ارائه نظری میان دو دیدگاه و نیز معرفی رهبران و فرقه های مرجئه، مرجئه و اباحی گری و مرجئه در احادیث شیعه تقدیم می شود.

موضع طبقات اجتماعی ایران در برابر حمله مسلمانان عرب، از مهم ترین مسائلی است که باید در فتح ایران به آن توجه داشت، زیرا این مسئله از جمله اسرار پیروزی مسلمانان و سقوط نسبتا سهل امپراتوری ساسانی است.
متاسفانه مورخان اسلامی که عمدتا تحت تاثیر پیروزی برق آسای مسلمانان قرار گرفته اند، بیشتر به عوامل مثبت و برتری قوای اسلام از نظر روحی و معنوی اشاره کرده و تا حدودی نیز از عوامل ضعف دولت ساسانیان یاد کرده اند، اما به این مسئله سرنوشت ساز و حساس، یعنی موضع طبقات گوناگون ایرانی که نقش عمده ای را در سقوط ساسانیان و پیروزی مسلمانان ایفا کرده اند، کمتر توجه داشته اند.
در این مقاله کوشیده ایم یک شمای کلی از موضع ایرانیان در برابر حمله مسلمانان به دست دهیم.

بی گمان سقوط دولت ساسانی که در عهد آغازین دولت اسلامی مدینه رخ داد از جهاتی شگفت آور و از سویی قابل توجه است. انحطاط نظام ساسانی، پیش از ظهور اسلام و حضور سیاسی این پدیده اعتقادی در عرصه های خارج از شبه جزیره عربستان پدیدار شد، و سقوط آن در عنفوان تشکیل دولت اسلامی و به دست نیروهای عرب مسلمان، همراه با مساعدت های مرزنشینان جنوبی دولت ساسانی و به طور عمده عرب نژاد رخ داد. در خصوص انگیزه تازه مسلمانان عرب که فرماندهانشان در مدینه و از سوی شورای عمومی صحابه پیامبر(صلی الله علیه وآله)انتخاب می شدند و در دسته های متفاوت قبایلی اما با باورهای ثابت به مرزهای شرقی عربستان اعزام می گردیدند بحث چندانی وجود ندارد. تنها نکته ای که باقی می ماند این است که پدیده فروپاشی دولت ساسانی زمانی بهوجود آمد که اعراب مسلمان قدرت چندانی که بتوان آن را در تعاریف تاریخی معمول و نظامی به کار گرفت، نداشتند و این در صورتی بود که سپاه ساسانی از زبده سواران جنگ دیده و آزموده و برخوردار از روش های پیشرفته زمان خود در امور نظامی، تشکیل شده بود. علاوه بر این، دولت ساسانی بیش از چهارصد سال، حضور مداوم را در مرزها و میادین نظامی تجربه نموده بود; رومیان، کوشانیان، هپتالیان، کیداریان، ارمنیان و عربان به واقع مردمانی بودند که ساسانیان گاه به صورت منفرد و هر از گاهی به صورت مجتمع با آنان به جنگ پرداخته و تقریبا در آن نبردها نیز فائق بیرون آمده بودند و کمی پیش از برآمدن مسلمانان عرب در مرزهای جنوبی ایرانشهر، سپاه ساسانی تا اسکندریه مصر پیش تاخته بود و در حالی که سوریه و فلسطین را در چنگ داشت، پایتخت امپراتوری روم شرقی را در ابتدای آبراهه بسفر محاصره نموده بود. با وجود این، حدود بیست سال پس از این حوادث، در سه جنگ پی درپی قادسیه، جلولا و نهاوند چنان شکستی از اعراب متحمل شد که سرنوشت سیاسی و تمامی آینده ایرانیان را برای همیشه تاریخ، متحول نمود و از ساسانیان جز خاطره ای مبهم باقی ننهاد.

قسمت نخست این نوشتار در شماره پیشین فصلنامه «تاریخ در آینه پژوهش» ارائه شد. در آن جا، کتاب مشاکله الناس لزمانهم نوشته یعقوبی و نیز نظریه هم شکلی مردم با حاکمان (مندرج در آن کتاب) شناسایی شد. در شناخت نظریه یعقوبی گفته شد وی بر این باور است که در هر دوره زمانی، مردم بر اساس آداب، رفتار و گفتار حاکمان، سلوک می کنند و با آنان، هم شکلی می نمایند. هم چنین گذشت که وی، نظریه خود را با تکیه بر شواهد و نمونه های تاریخی فراوان به اثبات رسانده است. حال در ادامه نوشتار، نمونه های تاریخی مورد استناد یعقوبی و نیز دیدگاه های همسو با نظریه او بیان می شود. باید توجه داشت که دو قسمت نوشتار (در شماره پیشین و شماره حاضر) کاملا به هم مرتبط است.