فهرست مطالب

تاریخ اسلام در آینه پژوهش - پیاپی 3 (پاییز 1383)

نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
پیاپی 3 (پاییز 1383)

  • 220 صفحه، بهای روی جلد: 4,000ريال
  • تاریخ انتشار: 1383/09/20
  • تعداد عناوین: 7
|
  • پیروزی نظریه حاکمیت قریش
    مهدی پیشوایی صفحه 5
    به دلیل اهمیت و جایگاه ولایت و رهبری امت و ضرورت تداوم راه پیامبر اسلام پس از در گذشت او، آن حضرت از همان سال های آغازین بعثت تا پایان عمر، به امر و اراده الهی و در مناسبت های مختلف و فواصل زمانی متعدد، چه در مکه و چه در مدینه، مسئله امامت و جانشینی را مطرح می کرد و توجه مسلمانان را به این امر خطیر و انتخاب شخصیت لایق برای تصدی آن جلب می کرد و به منصوص بودن جانشینی تاکید میورزید.
    طرح مسئله و صایت و خلافت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در جریان دعوت خویشاوندان، بیان حدیث منزلت، اعلام عمومی این مسئله در غدیر، تصمیم بر نوشتن وصیت نامه در واپسین روزهای حیات به رغم آن که عملی نشد! نمونه هایی از سلسله کوشش های پیامبر اسلام در این زمینه به شمار می رود.
    اما پس از رحلت آن حضرت و ماجرای سقیفه، حوادث، عملا به گونه ای دیگر رقم خورد و دیدگاه دیگری در مورد جانشینی پیامبر به اجرا گذاشته شد که جنبه انتخابی و عرفی داشت. در سقیفه، ابوبکر برای اثبات صلاحیت مهاجران (قریش) برای احراز خلافت، به حدیث الائمه من قریش استناد کرد و با این استدلال، انصار را از دایره صلاحیت جانشینی پیامبراسلام(صلی الله علیه وآله) بیرون راند!
    با استناد به این حدیث، نه تنها ابوبکر به خلافت رسید و نه تنها قدرت و حکومت در انحصار قریش قرار گرفت و انصار از صحنه قدرت به دور ماندند، بلکه نظریه حاکمیت قریش نیز در طول تاریخ اسلام پیروز شد. در این مقاله، نظریه حاکمیت قریش و پی آمدهای پیروزی این نظریه، برمحور حدیث الائمه من قریش، بررسی قرار می شود.
  • اوضاع فرهنگی آذربایجان اران و ارمینیه
    سیدمهدی جوادی صفحه 31
    بدون تردید نواحی آذربایجان، اران و ارمینیه (به تعبیر مقدسی منطقه رحاب گذشته از موقعیت استراتژیکی، سیاسی، نظامی و اقتصادی خاص، در ادوار مختلف تاریخی یکی از مهم ترین مناطق فرهنگی به شمار می آمده است. تولد زرتشت و نگارش اوستا در آذربایجان بنا به برخی روایات تاریخی و نیز فعالیت آتشکده های متعدد و عظیمی هم چون آتشکده آذر گشنسب و نیز تعلیم و تربیت روحانیون زرتشتی در این نواحی، برخی از دلایل این ادعاست. برهمین اساس، نگارنده سطور درصدد است تا اوضاع فرهنگی، از جمله آموزش و پرورش، ادیان و مذاهب، میراث فرهنگی، آثار هنری و سکه های نواحی یاد شده را در قرون نخستین اسلامی بررسی نماید. این مقاله با تکیه بر گزارش های مقدسی در احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم تنظیم شده و برای تکمیل موضوع، از آثار دیگر جغرافی دانان مسلمان تا اواسط قرن چهارم هجری نیز بهره گرفته شده است.
  • تاریخ قبیله ثقیف
    محمود حیدری آقایی صفحه 47
    آشنایی و شناخت قبایل شبه جزیره(عربستان) و حجاز و نقش آنان در تحولات سیاسی اجتماعی تاریخ صدر اسلام در حجاز، یمن، عراق، شام و ایران از موضوعات بسیار مهمی است که محققان را برای شناخت بهتر و عمیق تر حوادث آن دوره از تاریخ اسلام بسیار یاری می کند. آشنایی با تاریخ قبیله ثقیف و نقش ثقفیان و نخبگان ثقفی در عرصه های گوناگون سیاسی، نظامی، اجتماعی و فرهنگی از عصر رسالت تا اواخر دوران اموی و نیز تاثیر آنان در تثبیت قدرت خلفا و حکام اموی، در این سلسله نوشتار مورد توجه است.
    قبیله ثقیف از قبایل مهم در تاریخ صدر اسلام به شمار می رود. آنان ساکنان طائف بودند. موقعیت ممتاز طائف، توجه عرب را به آن شهر و ساکنانش معطوف کرده و ایشان را هم پیمان قریش، اوس، خزرج و یهود قرار داده و محلی برای سرمایه گذاری قریش بود. طائف محلی به دور از صحنه های داغ سیاسی و نزاع ها و جنگ های قدرت بود. طائف پناه گاه فراریان، عزلت گاه از جامعه بریدگان، تبعیدگاه نااهلان، مخالفان، متمردان و آشوب گران بود. کشاورزی، دامپروری، حرف و صنایع آن و حضور فعال آنان در تجارت و صادرات کالا و نیز شرکت در بازارها، از جمله در عکاظ، گواه خوبی بر اوضاع اقتصادی آن است. ثقیف به دلیل حضور کمترش در جنگ ها و وقایع و ایام، دوران جاهلیتی کم هیاهو، و به دلیل در برداشتن بت «لات»، بیت اللات، مناصب و آداب حج گذاری آن، دورانی بلند آوازه داشت.
    نسب ثقیف و تیره هایی آن، طرح و بررسی حیات دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و جغرافیای طبیعی و انسانی ثقیف و طائف، از موضوعاتی است که در قسمت اول این نوشتار آمده است. ادامه تاریخ قبیله ثقیف و نقش ثقفیان در تحولات تاریخ صدر اسلام از پذیرش اسلام پس از امتناع، فرماندهی در فتوح و ولایت داری بصره و کوفه و عراق و منزله، بازوی دست راست امویان در سیاست و نظامی گری بودن و... از جمله نکاتی است که در قسمت های بعدی طرح و بررسی خواهد شد.
  • مسلمانان صدر اسلام و اندیشه های اسرائیلی
    علی غلامی دهقی صفحه 81
    بی اعتنایی عرب پیش از اسلام به خواندن و نوشتن، نخستین عامل وابستگی فکری آنان به اهل کتاب بود که به تدریج باعث سلطه فرهنگی یهود و نصارا بر آن ها شد. اهتمام اهل کتاب به قصص و داستان سرایی و حرص مسلمانان در شنیدن افسانه های ساخته یهود و ساده لوحی برخی راویان حدیث نسبت به نو مسلمانان اهل کتاب نیز مزید بر علت شد و زمینه های وابستگی فکری بیشتر و نفوذ اندیشه های اسرائیلی در میان مسلمانان را فراهم ساخت. با تلاش رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در استقلال فکری عرب های مسلمان و نهی آن حضرت از مراجعه به اهل کتاب، برخی مسلمانان نسبت به آن ها علاقه نشان دادند و خلفای نخستین نیز میدان را برای نومسلمانان اهل کتاب باز گذاشتند. امویان هم برای مشروعیت بخشیدن به قدرت خویش، از اندیشه های اسرائیلی بیشترین بهره را بردند. امامان شیعه(علیهم السلام) با طرح اندیشه های خالص اسلامی و ارائه معیارهای صحیح برای تمیز روایات صحیح از سقیم، با مبلغان افکار اسرائیلی به مبارزه برخاستند. نوشتار حاضر به منظور ارائه شناخت از زمینه های نفوذ اندیشه های اسرائیلی در میان مسلمانان سده نخست اسلامی و پیامدهای آن و نیز واکنش امامان شیعه و برخی صحابه و تابعین در برابر آن اندیشه ها، به بررسی این مسئله پرداخته است.
    کلیدواژگان: مسلمانان صدر اسلام، اسرائیلیان، پیامبر اسلام، امامان شیعه، خلفای نخستین، امویان، کعب الاحبار، تمیم داری، وهب بن منبه
  • شیوه تاریخ نگاری بیهقی
    هاشم محمدی صفحه 129
    خواجه ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی دبیر فاضل و مشهور دربار غزنویان یکی از بزرگ ترین مورخانی است که نهایت اهمیت را برای صحت ضبط و دقت روایات به کار برده و روش او در نگارش تاریخ، شیوه ای منحصر به فرد بوده است. رعایت امانت او به حد وسواس می رسد تا جایی که چیزی را بر کاغذ نمی آورد مگر این که آن را بر معاینه دیده یا از معتمدی شنیده و یا در کتاب اطمینان بخشی خوانده باشد. شیوه امانت داری و دقت و اهتمام او در این کتاب به شیوه های گوناگون بیان شده است که در این تحقیق، این موارد با ذکر منابع و و شخصیتهای مورد اعتماد با ذکر صفحات کتاب آمده است. شنیدن از اشخاص معتمد، خواندن در اخبار و کتاب های گوناگون، نامه ها و مشافهه هایی که در آغاز دیوان رسالت به همراه داشته است و مشاهده ها و نظریه های شخصی، از جمله مواردی است که شیوه امانت داری و صداقت و اطلاع و آگاهی تاریخی او را برای خوانندگان و علاقه مندان تبیین می کند. مبنای اصلی تحقیق، کتاب تاریخ بیهقی به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر در سه جلد می باشد که در واقع از چاپ استاد دکتر علی اکبر فیاض استفاده کرده است. در موارد اختلاف به چاپ دیگری از این کتاب که به اهتمام دکتر غنی و دکتر فیاض در سال 1324 در تهران چاپ شده رجوع شده است. هم چنین از اثر معروف و تعلیقه های گرانبهای استاد سعید نفیسی بر کتاب تاریخ بیهقی که به نام تاریخ مسعودی در سال های (1319-1332) در تهران به زیور طبع آراسته شده، استفاده شده است.
    «محال است چیزی نبشتن که به ناراست ماند». (بیهقی)اگر حقیقت را از تاریخ بگیرند. جز قصه بی فایده ای به جا نمی ماند. (بولی بیوس)
  • رشک بر امیر مومنان علی (ع)
    حامد منتظی مقدم صفحه 141
    در رویکرد به مناسبات میان اشخاص در تاریخ صدر اسلام، چنین دریافت می شود که جنبه ای از آن مناسبات، رشک ورزی بر امام علی(علیه السلام) بوده است.
    رشکورزی بر علی(علیه السلام) در عرصه های گوناگون بروز یافت. در زمان حیات پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، بر «خلوت گزیدن و نجوا کردن پیامبر(صلی الله علیه وآله) با علی(علیه السلام)»، و نیز بر «گشوده گذاردن در خانه علی(علیه السلام) بر مسجد پیامبر(صلی الله علیه وآله)» رشکورزی در قالب اعتراض بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نمایان شد.
    پس از وفات پیامبر(صلی الله علیه وآله)، رشک بر علی(علیه السلام) در عرصه ای بسیار مهم آشکار شد، و سبب شد تا خلافت از آن حضرت بازداشته شود. این امر، بیان گر نوعی تحلیل نسبت به مسئله «بازداشت خلافت از علی(علیه السلام)» است که هم در سخنان خود وی، و هم در برخی از دیدگاه های دیگران ارائه شده است.
    در این مقاله، از زاویه روان شناسی مناسبات میان اشخاص در پدیداری رویدادهای تاریخی، به این مسئله نگریسته شده است.
  • نقد یک کتاب و پاسخ نقد
    صفحه 175
    در سال های اخیر، تلاش های گسترده و ارزنده ای در زمینه عاشورا پژوهی صورت گرفته و پژوهش های متعددی سامان یافته و چاپ و منتشر شده است. نگاه به این آثار، زحمات و کوشش های ارزنده پدید آورندگان آن ها را به خوبی نمایان می سازد. هر یک از این پژوهشگران از زاویه خاصی به مسئله نگریسته و تنها برخی از ابعاد قضیه را بررسی کرده اند. یکی از جدیدترین پژوهش ها در این زمینه، پژوهشی به نام جریان شناسی فکری معارضان قیام کربلا است که توسط محقق ارجمند جناب حجه الاسلام آقای محمدرضا هدایت پناه صورت گرفته است. این پژوهش، نخست در سال 1381 در قالب مقاله در شماره 33 فصلنامه حوزه و دانشگاه با عنوان بازتاب تفکر عثمانی در حادثه ی کربلا چاپ شد و اینک بسط یافته آن به صورت کتاب، با عنوان یاد شده در بالا، چاپ و منتشر شده است. اخیرا نقدی درباره این کتاب به دفتر نشریه رسیده که نخست، نقد، و سپس پاسخ مؤلف را جهت داوری خوانندگان، تقدیم می کنیم.