نشریه پژوهش ادبیات معاصر جهان
پیاپی 12 (بهار و تابستان 1382)

تصطلاح رده شناسی کاربردهای متفاوتی در زبان شناسی دارد: رده شناسی برای رده بندی انواع سختاری در میان زبان های مختلف به کار می رود؛ رده شناسی برای بررسی آن دسته از الگوها یا احکام زبان شناختی که در میان زبان های مختلف معتبر است به کار می رود؛ رده شناسی یک رهیافت نظری و روش شناختیس است که با سایر نظریات زیان شناختی فرق دارد. این سه تعریف از رده شناسی بر رده بندی، تعمیم، و توجیه پدیده های دستوری بر یک مبنای تجربی گسترده منطبق است. در مقاله حاضر رده شناسی در مفهوم رده بندی زبان ها مورد نظر است، و رده شناسی ساخت واژی به بحث گذاشته می شود. براساس نوع الگوهای واژه سازی، در زبان شناسی پنج نوع ساخت واژه تشخیص داده می شود: گسسته، پیوندی، آمیخته، چندجوشی، درون تصریفی.

مصدر یکی از عناصر تشکیل دهندهء واژگان زبان و شکل بنیادین فعل در زبان های مختلف است. از آن جاکه این فریم کلمه در ساختارهای نحوی، در گفتار و نوشتار، دیده می شود، لذا پرداختن به آن از جنبه های ساختار واژگانی، ویژگی های دستوری، و خصوصیات نحوی جالب تو جه می نماید. این تحقیق به بررسی ویژگی های دستوری- نحوی مصدر زبان روسی و مقایسهء آن با زبان فارسی و یافتن وجوه تشابه و تفاوت آنها پرداخته است. بررسی های انجام شده نشان می دهد که، با توجه به ویژگی های نحوی مصدر روسی، باید ان را جزء گروه فعلی دانست، در حالی که خصوصیات نحوی مصدر در زبان فارسی شبیه اسم است و باید آن را جزءگروه اسمی دانست.

نویسندگان و شاعران ملل مختلف از موضوع سفر برای انتقال پیام های خود به خوانندگان استفاده کرده اند. بعضی از این شاعران و نویسندگان به جنبهء نمادین آن پرداخته اند، عده ای به سفر رنگ و بوی عارفانه داده اند، و عده ای هم برای اصلاح و راهنمایی مردم از این موضوع سود برده اند. در ادبیات انگلیس و آمریکا نیز نمونه های فراوانی از این امر دیده می شود. در این مقاله سعی شده است که نمونه هایی از سفر در ادبیات این دوکشور معرفی شود. علاوه بر آن، عناصر یا عواملی که در انتخاب موضوع نقش تعیین کننده داشته اند نیز بررسی شده است.

یکی از روش های اساسی آموزش زبان «روش یادگیری به طو ر طبیعی» است. این روش، با نظریهء نظریه پردانی به نام، کراشن (2- 1981)، ارتباط نزدیک دارد. در نظریهء این دانشمند، دو نوع یادگیری زبان ا+،! ا acquisition،learningبا تفاوت ها و خصوصیات مشخص، بیان شده است. از این دو نوع یادگیری، نوع دوم یعنی،acquisitionرا، جهت مهارت در بیان، ارتباط شفاهی و به طورکلی مهارت به شکل طبیعی، موثرتر می دانند و برای وصول به آن تمرین شنوایی را عامل بسیار موثری به حساب می آورند. در طرح پژوهشی حاضر که با استفاده از فرضیهء کراشن انجام گرفته، دو گروه مشابه، یکی گروه ازمایشی و دیگری گروه کنترل شرکت داشته اند. هر دو گروهء آزمایش اول و دوم را انجام داده و نمرات آنها به صورت آماری محاسبه شده است. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که تمرین از راه شنوایی تاثیر مثبتی بر مهارت های کلی افرایی تحت آزمایش نداشته است. این نتیجه احتمالا به عوامل مختلفی بستگی دارد که باید در مطالعات بعدی مد نظر قرارگیرد.

مقالهء حاضر به معرفی نقش نماهای گفتمان و سپس مقایسهء کارکردهای نقش نماهای but در زبان انگلیسی و اما در زبان فارسی اختصاص دارد. پس از بحث کوتاه نظری دربارهء تحلیل گفتمان و تبیین و توصیف جایگاه نقش نماهای گفتمان در زبان و نیز معرفی یکی از رویکردهای موجود، به مطالعه کارکردهای نقش نماهای یادشده در دو زبان انگلیسی و فارسی می پردازیم. در ادامهء بحث روشن خواهد شد که کارکردهایbut در زبان انگلیسی و همتای آن در زبان فارسی یعنی اما به میزان زیادی بر یکدیگر هم پوشی دارند، هرچندکه تفاوت هایی هم مشاهده می شود. این تفاوت ها نیز مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

هرچند هدف همهء روش های مختلفی که امروزه برای آموزش زبان تدوین می شوند کمک به زبان آموز در یادگیری زبان خارجی است، اما هر روش فلسفهء ویژه ای دارد. در این مقاله اصول و مبانی روش های اموزش زبان تحلیل و ارزیابی می شود. نگارنده سعی کرده تا، هم زمان با تحلیل شالوده های علمی روش سمعی- بصری ساخت یکپارچه، شیوه های آموزش و میزان استفادهء آنها از دستور زبان را ارائه دهد. آموزش دستور را نباید از دیگر جنبه های یادگیری ارتباطی در زبان خارجی جدا کنیم. به این ترتیب، تمامی مسائل آوایی و آهنگ کلام زبان خارجی واژگان مفید، دستور، گفتار کلامی و غیرکلامی (ایما و اشاره)، رفتارهای فردی اجتماعی شده، که در موقعیت واقعی در خدمت گفتار به کار می روند، همه به صورت یکپارچه و ساخت های همه جانبه با استفاده از امکانات سمعی- بصری به زبان آموز یاد داده می شود و از زبان آموز خواسته می شود که بلافاصله در موقعیتی ابتدا تصنعی، سپس واقعی، که معلم با استفاده از منابع موجود فراهم می آورد، انها را به کار ببندد.

علم نحو آن بخش از دستور زبان است که به بررسی قواعد و ویژگی های مربوط به ترکیب کلمات و هم چنین نقش کلمات در ساختار واحدهای نحوی، از قبیل گروه واژه و جمله می پردازد. مهم ترین موضوعات و مفاهیم دستوری یی که در حوزهء علم نحو روسی به عنوان مبانی این علم مطالعه و بررسی می شوند عبارتند از: واحد نحوی 1، نسبت نحوی 2، رابطهء نحوی 3، گروه واژه 4، جمله 5، اجزاب جمله 6. مقاله حاضر به مطالعه و تشریح آن دسته از مفاهیم دستوری که مبانی علم نحو روسی را تشکیل می دهند می پردازد.

ژ رار دو نروال، از نویسندکان بزرگ نیمهء اول قرن نوزدهم فرانسه، با انتشار مسافرت به شرق (1851) بدعتی در انواع ادبی این قرن به وجود آورد. در عصر وی سفر در ادبیات چهرهء تازه ای به خود گرفته و اثار چندی نیز در این زمینه منتشر شده بود. امانروال، که تحت تاثیر نویسندگان آلمانی و انگلیسی بود و آثار متعددی در ارتباط با سیر و سیاحت نویسندگان مطالعه کرده بود، در صدد برآمد تا سفرنامه نویسی محض را از حالت یک نواخت آن خارج کند و بانی نوع ادبی جدیدی شودکه می توانست جایگاه ویژه ای در ادبیات بیابد. او هفت سال از عمر خود را به نگارش اثر بزرگش، مسافرت به شرق، اختصاص داد و توانست به هدفش نایل شود. در این مقاله ما چگونگی تکوین اثر بزرگ او را از منظر ادبیات بررسی می کنیم.

سفر در ادبیات کشورهای مختلف موجبات خیال پردازی بسیاری از شاعران، داستان سرایان، و نمایشنامه نویسان را فراهم آورده است. لیکن سفر در دنیای نمایش از مفهوم وسیع تری برخوردار است. با مشاهدهء عنوان اثر، میل به سفر در تماشاگر بیدار می شود، نقطهء اوج سفر را قهرمانان در تماشاخانه مهیا می سازند و تا مدتی بعد خاطرهء آن همچنان در ذهن تماشاگر باقی می ماند. سه نمایشنامه ای که در این مقاله بررسی می شود سه گونهء متفاوت سفر را به تصویر می کشند: اوژن لابیش در سفر آقای پریشون، بورژوای مسافری را به تمسخر می گیرد، آلبر کامو در سوء تفاهم، سفری بدفرجام را ترسیم می کند، و ژول سوپرویل در نمایشنامهء شهرزا د، سفر بر بال های خیال را بر می گزیند.

با نگاهی بر تاریخ و ادبیات فرانسه می توان دریافت که انسان قرن هجدهم میلادی سرشار از شوق گردشگری، اکتشاف، ماجراجویی سفر و بالاخره جستجو در ناشناخته ها و سرزمین ها و افق های دوردست بوده است. همین امر موجب شد تا دامنهء انتشار سفرنامه ها و مجموعه آثار حاصل از تجربیات و مشاهدات سفر در سطح جوامع اروپایی گسترش یابد. بدیهی است ادبیات داستانی بستر بسیار مناسبی برای به تصویرکشیدن تاثیر پدیدهء سفر در توسعهء جغرافیای نوین اقتصادی و ایجاد تغییرات روبه افزایش در فرهنگ و تمدن کشورها بوده است. این مقاله با پژوهش در مهم ترین رمان های قرن هجدهم میلادی، به بررسی تاثیر متقابل سفر بر ادبیات داستانی این قرن در اروپا و به خصوص در کشور فرانسه می پردازد، ادبیاتی که با به هم آمیختن واقعیت و تخیل و خلق اسطوره های جدید میدان وسیعی به شوق سفر و ماجراجویی می دهد و خود نیز در این راستا متحول می گردد.

برخلات تالستوی و داستایفسکی، که شخصیت های خارق العاده و حوادث بزرگ و مهم روسیه و جهان را در آثارشان وصف می نمودند چخوف در آثارش به توصیف موضوعات و اتفاقات عادی و روزمرهء شخصیت هایی از طبقهء متوسط جامعه می پرداخت. چخوف موضوعات سنتی و قدیمی را، که قبلا در آثار نویسندگان دیگری مانند گوگول مطرح شده بود، به صورت طنز در داستان های کوتاه خود مطرح و بررسی می کرد. او نه تنها برخورد انتقادی با موضوعات سنتی ادبیات داشت، بلکه آنها را با روش جدیدی مطرح و بررسی می کرد و، به این ترتیب، نظر خود را راجع به دیدگاه هایی که در آثار نویسندگان دیگر مطرح شده بود بیان می کرد.

واژهء سفر در ادبیات با exotism به معنی غیربومی همراه است. این کلمه پس از قرن نوزدهم در ادبیات فرانسه رواج پیدا کرد، آن هم به دلیل سفرهای متعدد نویسندگان به نقاط مختلف، از جمله به مشرق زمین. ره آورد این سفرها یک سلسله پندارها و عبارات قالبی بود که بعضی از آنها هنوز در ادبیات فرانسه به کار می رود. اینها از سویی ناشی از میل به غربی سازی شرق در نزد اروپاییان است و از سوی دیگر بیانگر نوعی بینامتنی. پندارهای قالبی از شرق متکی بر مجموعه ای از اعتقادات و برداشت ها از فرهنگ و تمدن شرق و مقایسهء آنها با آداب و رسوم غربی ها است. در برخورد دو فرهنگ، چنانچه نویسنده دگربودگی را به راحتی نپذیرد، این پندارها جنبهء منفی پیدا می کنند. در قرن بیستم چون تعداد نویسندگانی که در آثارشان از شرق سخن می رانند به مراتب بیش از قرن نوزدهم است و بسیاری از آنها نویسندگان شرقی ولی فرانسه زبانی هستند که به تجلیل از ارزش ها، فلسفه و اندیشه های شرق پرداخته اند، تصویری که از مشرق زمین در ادبیات فرانسه ارائه می شود متفاوت با آن چیزی است که در ادبیات قرن نوزدهم می بینیم.

مقاله اشاره به منشا و چکونگی پیدایش موضوع قصهء شرقی عاشق غریب دارد. قصهء عاشق غریب لرمانتف در سال 1837 نوشته شد، سالی که نثر اولیه لرمانتف یعنی (و ا دیم و شاهزاده لیگوفسکایا) را از قهرما ن عصر ما جدا نمود. در این زمان تحولی در افکار هنری لرمانتف صورت گرفت که بی تاثیر بر نثر دورهء دوم نویسنده نبود. اگر موضوع اصلی برخوردهای عشقی نثر اولیهء او خیانت عشقی است، ولی هر برخورد عشقی در قهرمان عصرما نمونه ای از عشق "غیرایدآل " است. این نمونه ها نظم قانونمندی را در آثار نویسنده به وجود آورده است. عاشق غریب بی شک نقش "راهنمای والایی " برای نثر لرمانتف دارد.

هدف از نگارش این مقاله توصیفی- تحلیلی، ارتباط ایده ها و عقاید کاسیرر با نورتروپ فرای در زمینه اسطوره است. فرای کوشید تا نظریات خود را درباره تاثیر اسطوره بر ادبیات، با کمک نظریه پردازان قبل از خود بیان کند. با توجه به آرای نظریه پردازان معروف اسطوره، نظیر فریزر، فروید، یونگ، اشپنگلر و کاسیرر، به نظر می رسد که فلسفه، آرا و باورهای کاسیرر، تاثیرات بیشتری بر اندیشه های فرای داشته اند. ساختار فکری کاسیرر درباره قالب های نمادین و چندین قانون او در ارتباط با اسطوره که در این مقاله مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته اند، باعث تجلی اندیشه های فرای در مهم ترین اثر او «تشریح نقد» شد. هر چند وی با نظریه پردازان اسطوره سر و کار دارد، اما تلاش می کند تا به نظریات بنیادین موروثی رونقی دوباره ببخشد، فرض این مقاله بر این است که یکی از جدیدترین قالب های نمادین در صحنه ادبیات، نقد ادبی است که با بررسی مجدد نقش اطلاع رسانی اسطوره، نقد جدید ظهور می یابد.

دوره روشنگری یکی از دوره های درخشان و مهم در عرصه فلسفه و علوم بود که درسده های هفدهم و هجدهم سراسر اروپا را دربرگرفت. دراین دوره، مبنای شناخت برای انسان خرد و عقل اوست که معیار سنجش همه تفکرات وی قرار می گیرد. جنبش حاکم در این دوره، یعنی «جنبش روشنگری»، ریشه در عقاید رنه دکارت (????-? ???)، فیلسوف فرانسوی داشت. وی با عبارت معروف خویش می اندیشم پس هستم (Cogito ergo sum)، سر‍آغاز فصل جدیدی در فلسفه می شود و متفکران آن عصر را تحت تاثیر قرار می دهد. او سعی می کند مبانی شناخت بشری را به واسطه عقل (Ratio) تعیین کند و به این ترتیب بنیانگذار جنبش عقل گرایی می شود. مقاله حاضر از دو بخش تشکیل شده است. در بخش اول نگاهی داریم اجمالی به دوره روشنگری در آلمان، زمینه های پیدایش و تاثیرپذیری آن. در بخش دوم به بررسی جهان بینی بزرگترین نویسنده آلمانی در این عصر، یعنی گوتهلدابراهام لسینگ می پردازیم و تاثیر و ابعاد فعالیت های وی را در این زمینه از نظر می گذرانیم. پس از آن تحلیل نمایشنامه ناتان حکیم به عنوان نمایشنامه ای که مبین و نماد تفکر روشنگرانه لسینگ است، مورد بحث قرار می گیرد.

عوامل عدیده ای در شکل گیری دیوان غربی- شرقی گوته نقش تعیین کننده ای داشته اند، و در این میان نقش حافظ و عشق عرفانی این نویسنده نامدار آلمانی به ماریانه فون ویلمر (Mariane von Willmer) بسیار چشمگیرترند. در این که اندیشه حافظ و دیوان وی منبع الهام گوته برای خلق این شاهکار ادبیات غنایی آلمان شد و ارادت خاص گوته به حافظ انگیزه اصلی او برای پی ریزی این اثر و هجرتی روحانی و عرفانی از دنیای پرآشوب غرب به شرق بود، هیچ شک و تردیدی وجود ندارد، اما نباید از نظر نیز دور داشت که بدون آشنایی گوته با ماریانه و بالطبع تاثیرپذیری او از این عشق، آفرینش دیوان غربی- شرقی به گونه ای که در سال 1819 منتشر شده است، ممکن نبود و این اثر جلوه دیگری می یافت. عشق افلاطونی گوته به ماریانه، زلیخای دیوان غربی-شرقی، برای او محملی شد تا با سیر وسلوک در ادبیات شرق و بخصوص دیوان حافظ و سفر خیالی خود به مشرق زمین به مفهوم عشق عرفانی دست یابد و عشق شرقی خمیر مایه دیوان او شود.

پژوهش فروید با عنوان «شگرف» زیر عنوان ادبیات روان کاوانه مطرح می شود. این مقاله، دو اثر از ادبیات کهن فارسی را از دیدگاه گونه ادبی وهمناک بررسی می کند: گنبد سیاه از نظامی گنجوی که متنی شگفت است و حکایتی از فرج بعد از شدت (از تنوخی) که متنی شگرف است. این آثار زیر مجموعه نوع ادبی دیگری اند که وهمناک/ فانتاستیک نام دارد و در آن ترس و تردید خواننده شرط اول محسوب می شود: بسته به این که خواننده حوادث داستان را به علل طبیعی نسبت دهد یا فراطبیعی، داستان به ترتیب زیر عناوین شگرف و شگفت قرار می گیرد. روایت فرج بعد از شدت، به محرمات و ممنوعیت های حاکم بر جامعه می پردازد. دختر قاضی شهر با عمل نباشی، ممنوعیتی را نقض می کند و علیه پدر و جامعه که زنانگی او را فراموش کرده اند، شورش می کند. ر

مقاله حاضر تلاشی است در بررسی ویژگی های داستان یک روز از زندگی ایوان دنیسویچ اثر الکساندر ایسا یویچ سالژنیتسین یکی از نویسندگان برجسته نیمه قرن بیستم و اوایل قرن بیست ویکم روسیه. داستان یک روز از زندگی ایوان دنیسویچ اولین اثر نویسنده است که در سال 1962 در روسیه اجازه چاپ گرفت و شهرت نویسنده را به دنبال آورد. نویسنده در این داستان، موضوع جدیدی را وارد ادبیات روسیه کرد و برای اولین بار زندگی زندانیان در اردوگاه کار اجباری دوران استالین با جزئیات دقیق و مفصل به تصویر کشید. از آن جایی که نویسنده هشت سال از زندگی خود را در اردوگاه کار اجباری گذراند، در این داستان حوادث و اتفاقات یک روز از زندگی قهرمان اصلی داستان را که شخصیتی واقعی و هم اردوگاهی وی است، واقع بینانه و به تفصیل توصیف می کند. داستان یک روز از زندگی ایوان دنیسویچ تنها توصیف شرایط بسیار دشوار اردوگاه کار اجباری نیست، بلکه در واقع بازتاب دوران سخت زندگی مردم روسیه در نیمه قرن بیستم است. قهرمان اصلی آن هم نماد شخصیت شکست ناپذیری است که در شرایط سخت و دشوار اجتماعی مایوس و ناامید نمی شود.

نویسندگان، منتقدان ادبی و حتی خوانندگان تعاریف بسیاری از چه گونگی پیدایش یک اثر ادبی ارائه داده اند. بحث ها و پرسش ها درباره این که یک اثر تا چه اندازه می تواند زاییده روح، عوالم درونی، غریزه، استعداد، عقل و الهامات نویسنده باشد، همچنان ادامه دارند. این مقاله نیز بر آنست تا به بررسی و مطالعه درباره آفرینش ادبی، از دیدگاه دو نویسنده صاحب نام اوایل قرن بیستم، مارسل پروست و موریس بارس، بپردازد. الگوبرداری از آثار اهل ادب، به عنوان عامل باروری روح یک نویسنده، توجه به قدرت های درونی و بهره وری از ژرفای درون و وجود نویسنده و زندگی اش، و سرانجام، جاودانه سازی عقاید ونام نویسنده با یک اثر، از جمله نکاتی اند که به نظر پروست و بارس، در آفرینش ادبی مطرح می شوند.

لرمانتف با وجود عمر کوتاهش توانست آثار ارزنده ای از خود برجای بگذارد. در این مقاله، آثار نویسنده با توجه به شرایط حاد خانوادگی و رخدادهای روسیه، به دو دوره تقسیم شده است. موضوع بیشتر آثار دوره اول زندگی ادبی لرمانتف در ارتباط با اختلافات خانوادگی اوست. مشکلات خانوادگی نویسنده منجر به بحران روحی و احساس شدید تنهایی در وی شد. در این مقاله همچنین سعی شده تا شرایط و وضعیت روحی نویسنده در سیمای قهرمانان اشعار و نمایش نامه های نویسنده نشان داده شود. لرمانتف در آثار دوره دوم خود، بیشتر به مسائل سیاسی- اجتماعی و فلسفی می پردازد. این مقاله به عواملی که سبب بروز عنصر تنهایی که از موضوعات اساسی آثار نویسنده است، اشاره می کند. با بررسی اشعار و نمایش نامه های لرمانتف، می توان به انگیزه های احساس تنهایی و غم و اندوهی پی برد که زندگی نویسنده را تحت تاثیر قرار داده بود. در آثار نویسنده، اختلافات خانوادگی (درگیری مادربزرگ با پدر)، مرگ زودهنگام مادری که در اشک سوخت، زندگی پدری که از نظر جامعه اشرافی محکوم و از دیدن بچه خود محروم بود، بی عدالتی های اجتماعی و نارضایتی های حاصل از حکومت پلیسی نیکلای اول به چشم می خورد.

تفاوت های زبانی مردان و زنان در جوامع زبانی مختلف، همواره مورد مطالعه پژوهشگران و زبان شناسان اجتماعی قرار گرفته است و در همه این جوامع میان این دو گونه زبانی، تفاوت هایی مشاهده شده است. مطالعات اخیر زبان شناسان بر روی جوامع زبانی کشورهای صنعتی، نتایج مطالعات گذشته را مبنی بر وجود تفاوت میان رفتار زبانی مردان و زنان، مورد تایید قرار داده است. در این مقاله که داده های آن بر پایه پیکره زبانی صورت می گیرد، تفاوت های جنسیتی در تعامل مکالمه ای گویشوران مرد و زن ایرانی، با توجه به متغیر زبان شناختی(کلامی)”میزان کلام“و با در نظر گرفتن دو عامل”موضوع و نسبت تعداد گویشوران مرد به زن“مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرند. پس از بررسی و تجزیه و تحلیل آماری داده ها، تفاوت های قابل توجهی در توزیع الگوهای جنسیتی مشاهده می شود. نتایج این بررسی همچنین نشان می دهد که درباره دو عامل موضوع و نسبت تعداد گویشوران، تفاوت های قابل ملاحظه ای میان گویشوران مرد و زن وجود دارد. گویشوران مرد و زن با توجه به موضوع و دامنه اطلاعات خود پیرامون آن، تعامل مکالمه ای متفاوتی از خود نشان می دهند و تعداد گویشوران مرد نیز بر رفتار زبانی گویشوران مرد و زن تاثیر گذار می باشد.